तापीची 'नदी टिटवी'

विदर्भ म्हटले की, प्रचंड आणि प्रखर उन्हाळा. अशाच उन्हाळ्यातील प्रचंड उन्हात मेळघाटामध्ये आपले संशोधन क्षेत्र आहे, असे म्हटल्यावर आपल्याला कशाचाही विचार न करता आपल्या संशोधनस्थळी पोहोचणे आणि कार्यभार हाती घेण्याशिवाय पर्याय नसतो. परंतु, हे सगळे करत असताना एक आत्मिक समाधान आपल्या वाट्याला येत असते आणि त्याचे नाव म्हणजे संशोधन. 2022 आणि 2023 साली मी मेळघाटमधील तापी नदी आणि खापरा, सिपना, गडगा या तिच्या उपनद्यांवर विस्तृत सर्वेक्षण केले. विशेषतः राजा किल्ला कॅम्प, मोहनबल्ला कॅम्प आणि रंगुबेली कॅम्प याठिकाणी मी ‘रिव्हर लॅपविंग’च्या वितरणाचा अभ्यास केला. या कॅम्पमधील काम अत्यंत आव्हानात्मक होते. कारण, हे भाग उग्रभूप्रदेश आणि घनदाट जंगलांनी वेढलेले आहेत. तरीही, नद्यांच्या किनार्‍यांवर आणि वाळूच्या बेटांवर ‘रिव्हर लॅपविंग’चा अधिवास नेमका कुठे आहे, याचा मी बारकाईने अभ्यास केला. संशोधन करत असताना बर्‍याच गोष्टींचा अनुभव हा वेळेनुसार आणि कार्यक्षेत्रानुसार येतच असतो. एकेदिवशी विचार न करता मी भर उन्हात माझी गाडी नदीच्या पाण्याजवळ घेऊन जात होतो. त्यावेळी माझ्यासोबत असलेल्या कपिलला म्हटले की, दुर्बीण दे मला काहीतरी दिसत आहे. टिटवीवर हा अभ्यास असल्यामुळे माझी नजर तापी नदीच्या मोठ्या पात्रावर टिपून असायची. कारण, नदी टिटवी सहसा नदीच्या पात्रातच आढळते. दुर्बीणीने पाहताच मला नदी टिटवी दिसली सोबतच तिचे घरटेदेखील नजरेस पडले.

टिटवीचे अवलंबत्व पाण्यावर असले, तरी नदी टिटवीचे घरटे सहसा नदीच्या पात्रात असलेल्या वाळूच्या बेटांवर, रेतीच्या किनार्‍यावर किंवा खडकाळ भागांवर आढळते. ही घरटी अतिशय साधी असतात. रेतीवर किंवा खडकाशेजारी केलेल्या छोट्याशा खोलगट जागेवर ती अंडी घालते. जरी घरटे पाण्यापासून लांब दूर माळरानावर असले, तरी अंड्यांचे तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी ती दुपारी सतत घरट्या जवळच राहते. ऊन तीव्र असताना अंड्यांना सावली देऊन त्यांचे रक्षण करते. तर कधी गरज पडल्यास अंडी थंड ठेवण्यासाठी ती स्वतःला भिजवून परत येते. तसेच ती अशा ठिकाणी घरटे तयार करते जिथे अंडी कोणत्या प्राण्याला दिसता कामा नये. म्हणून त्यांची अंडीसुद्धा आजबाजूच्या वातावरणाच्या रंगाची असतात आणि घरटे आसपासच्या निसर्गाशी इतके एकरूप असते की, ते सहज लक्षातही येत नाही. ‘स्वामी तिन्ही जगाचा, आई बिना भिकारी’ या ओळींची खरी व्याप्ती मला नदी टिटवीकडून जिवंतपणे अनुभवता येते. रखरखत्या सूर्याच्या तप्त उन्हात, जेव्हा टिटवी तिच्या अंड्यांचे तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी धडपड करत असते, तेव्हा मातेच्या ममतेचे, वात्सल्याचे प्रतीक मला स्पष्ट दिसते. ती स्वतः उन्हात उभी राहते. पण, अंड्यांवर संकट येऊ देत नाही. हे पाहून त्या आईचे निश्चल प्रेम अंतर्मुख करून जाते. निसर्गाची लीला काय अफाट आहे. सतत घरट्याचे रक्षण करणे तेही भक्षकाला त्याचा पत्ता लागू न देता, खुल्या मैदानात आणि उघड्या आकाशात. अंड्यांची दिनरात काळजी करणे आणि आपले अस्तित्व टिकवणे यालाच जीवन म्हणावे.

नदी टिटवीच्या मिळालेल्या अंड्यांचा यशापर्यंत मला थांबायचे नव्हते. येणार्‍या नव्या दिवसात नव्याने सुरुवात करायची होती. अंडी मिळाल्याच्या रात्री निवांत आणि गाढ झोप लागली. दिवसभर केलेल्या कसरतीमुळे दामाजीपुरा

कॅम्पमधील असणार्‍या डासांसोबत मैत्री करत मंचावर आणि खुल्या आकाशात चांदण्याच्या छताखाली अगदी गोडसाखर झोप घेतली. पहिल्या सूर्यकिरणासोबतच झोप पूर्ण झाली. कपिल आणि मी आपली दिनचर्या आटपून पहाटे संशोधन क्षेत्राकडे पोहोचलो. मनात बरेच प्रश्न गोंधळ घालत होते. कपिल आणि मी एकच विचार करत होतो, आपल्याकडे ना ट्रॅपकॅमेरा आहे, ना गोप्रोकॅमेरा आहे. आता नदी टिटवीच्या हालचालींवर लक्ष कसे ठेवायचे. पण, इच्छा तिथे मार्ग म्हणून माझी धाव माझ्या मोबाईलकडे गेली. ठरवले की, आज आपल्या मोबाईललाच ट्रॅप कॅमेरा करू. म्हणून टाईमस्लॅबमध्ये कॅमेराची सेटिंग करून तो आदल्या दिवशी सापडलेल्या घरट्याजवळ ठेवला. पण, वाघ सरांचे शब्द आठवले की, ‘डोन्ट डिस्टर्ब देअर नेस्ट!’ मग अजूनच घाम फुटला.

रखरखत्या उन्हात हे सगळे सांभाळणे खूप जोखमीचे काम होते. परंतु, ते काम आपण व्यवस्थितरित्या करू शकतो, याबद्दल मनी विश्वास होता. म्हणून सगळ्या गोष्टींचा विचार करत टिटवीच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्याचा मी प्रयत्न करत असताना आमचे पाच-सहा डाव हे व्यर्थ गेले. परंतु, वेळ आमचीच होती. काही वेळाने नदी टिटवी तापी नदीच्या पात्रातून शरीर ओल्या असलेल्या अवस्थेत बाहेर आली. त्या ओल्या शरीरानेच अंड्यांना थंड ठेवण्यासाठी ती त्यावर बसली. नदी पात्रातून बाहेर येऊन माळरानावरील घरट्यांवर बसण्याची ही क्रिया तिने अविरतपणे सुरू ठेवली. प्रखर आणि रखरखत्या उन्हात नदी टिटवी आपल्या अंड्यांचे तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी कसोशीने कसे प्रयत्न करते, हे आम्ही अनुभवले. केवळ अनुभवले नाही, तर जवळच लावून ठेवलेल्या मोबाईल कॅमेरात हे वर्तन चित्रित झाले. हे दृश्य केवळ पाहण्यासारखे नसून, मनाला भिडणारे आणि अंतःकरण हेलावणारे असते. असा एकेक क्षण मनात साठवून ठेवावा असे वाटते. मेळघाट दौर्‍यादरम्यान असे अनेक विस्मयकारक अनुभव घेता आले. मेळघाटातील नदी परिसंस्थेतील जैवविविधतेचे संगोपन आणि संवर्धन करण्यासाठी प्रशासन, स्थानिक नागरिक, निसर्गमित्र, वन्यजीवप्रेमी आणि संशोधक यांनी पुढाकार घेणे आवश्यक आहे. या परिसंस्थेतील जैवविविधतेचे रक्षण आणि संवर्धन हे भविष्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. मेळघाटातील नदी परिसंस्थेतील पक्षी जैवविविधता महत्वाची असून पुढील अभ्यासाकरिता मोलाची ठरणार आहे. हे संशोधन करण्याकरिता मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पांचे मोलाचे सहकार्य लाभले आहे.