गरज मॅकॉलेच्या जोखडातून मुक्त होण्याची...

अखंड तेजामध्ये रत असणारा आमचा भारत, तेजहीन झाला याचे कारण म्हणजे मॅकॉलेची शिक्षणपद्धती. या पद्धतीनेच स्वातंत्र्यानंतरही भारतीयांचे नुकसान केले. अखेर या शिक्षणपद्धतीतून आलेले विचार नष्ट करण्याचे आवाहन, स्वातंत्र्याच्या 75 वर्षांनंतर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनाच करावे लागले. मॅकॉलेची शिक्षणपद्धती आणि त्यातून निर्माण झालेल्या समस्यांचाा आढावा घेणारा हा लेख...

कम्युनिस्ट आणि मार्क्सवादी हे भारतीय वंश, संस्कृती, भारताची महानता आणि सनातन यांना कलंकित करणारा बनावट इतिहास तयार करण्यासाठीच प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या बनावट विमार्शापैकी एक म्हणजे, मॅकॉलेच्या शिक्षणपद्धतीने भारताची प्रगती सुनिश्चित केली. मॅकॉलेच्या आणि इतर ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या पत्रांवरून आणि स्रोतांवरून, भारताचा नाश करण्याचा आणि या महान राष्ट्राचे शोषण करण्याचा त्यांचा दुर्भावनापूर्ण हेतू स्पष्टपणे दिसून येतो. तरीही कम्युनिस्ट इतिहासकार त्यांची प्रशंसाच करतात. त्यामुळे यामागील वास्तव समजून घेणे आवश्यक ठरते.

एखादे राष्ट्र कमकुवत कसे होऊ शकते?

जेव्हा एखाद्या राष्ट्राचे नागरिक त्यांच्या परंपरा, मुळांबद्दल अज्ञानी असतात किंवा स्वतःची किंवा त्यांच्या पूर्वजांची त्यांना लाज वाटते, अशा मानसिकतेमुळेच समाजाला आणि देशाला नुकसान होते. येथूनच राष्ट्राची खरी अधोगती सुरू होते. जे राष्ट्र स्वतःला विसरते आणि इतर राष्ट्रांचे अनुकरण करण्याचा प्रयत्न करते, ते स्वतःला वाचवू शकत नाही; उलट ते स्वतःच्या विनाशाकडेच वाटचाल करत असते. आपला देश ब्रिटिश काळापासून प्रतिगामी प्रवृत्तीच अनुभवत आहे.

‌’मॅकॉलेइझम‌’ हा एक जाणीवपूर्वक केलेला कार्यक्रम आणि विचारधारा आहे. याद्वारे एका विजयी शक्तीच्या (भारताच्या) संस्कृतीला व ज्ञानाला डावलून, परदेशी संस्कृतीची पद्धतशीरपणे शिक्षण व्यवस्थेने जागा घेतली. भारतीयांच्या भावी पिढ्या नेहमीच मॅकॉलेची मुले राहतील याची खात्री करण्यासाठी, मॅकॉलेच्या धोरणाने सामान्य लोक आणि उच्चभ्रू वर्गाच्या दृष्टिकोनाचा अभ्यास केला. विशाल आणि गुंतागुंतीच्या या देशात इतर कोणतीही वसाहतवादी पद्धती स्वीकारणे मूर्खपणाचे ठरेल हे त्यांनी जाणले. मॅकॉले आणि त्यांचे सहकारी कुशल व्यावसायिक कौशल्य असलेले व्यापारी होते. म्हणूनच त्यांनी भारतीयांना या विशाल देशाचे शासन करण्यासाठी, खालचे प्रशासकीय पैलू हाताळण्यासाठी कारकून आणि इतर निम्नस्तरीय मानवी संसाधने म्हणून प्रशिक्षित केले. त्यांनीच आपल्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे, सर्वांत मोठे नुकसान केले. दुर्दैवाने, आपण भारतीय संगीत, इतिहास, शास्त्रीय साहित्य, विज्ञान आणि सर्वसाधारणपणे समाजात रस गमावला आहे. मॅकॉलेच्या मते, शिक्षणाचे ध्येय दिसण्यास भारतीय; परंतु समज, कल्पना आणि नैतिकतेत इंग्रजी असलेल्या लोकांचा वर्ग निर्माण करणे हेच होते. या विधानातून केवळ वंशिक श्रेष्ठतेचा वास येत नाही, तर भारतीय समाजाला वसाहतवाद्यांच्या प्रतिमेत साकारण्याचा आणि समृद्ध स्थानिक बौद्धिक परंपरेला कमकुवत करण्याचा, एक भयानक हेतूदेखील स्पष्टपणे दिसतो. यामुळेच, या देशाच्या स्थानिक संस्कृती आणि भाषांना कमी लेखण्यात आले. परिणामी, सांस्कृतिक फरक निर्माण झाला.

मॅकॉलेच्या या नीतीचा भारतावरील विपरीत परिणाम

1830च्या दशकात भारताला भेट देणारे स्कॉटिश मिशनरी विल्यम ॲडम यांना भारतीय शिक्षणाच्या विकासाचा अहवाल देण्यासाठी, ‌‘ईस्ट इंडिया कंपनी‌’ने पाचारण केले. त्यावेळी त्यांचे मत खूपच सकारात्मक होते. त्यांनी हे मान्य केले की, पाठशाळा कमी संसाधनांच्या होत्या; परंतु त्यांनी असेही निरीक्षण नोंदवले की, त्या काळाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी त्या सक्षम होत्या, शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसारच शिक्षण निवडत होते. कदाचित आपल्यापैकी अनेकांना हे माहीत नसेल की, ब्रिटिश येण्यापूव भारत हा सर्वांत श्रीमंत देश होता. जागतिक निर्यातीत ब्रिटनचा वाटा फक्त नऊ टक्के होता, तर भारताचा वाटा 19 टक्के आणि ‌‘जीडीपी‌’चा वाटा अंदाजे 32 टक्के होता. आज, आपले योगदान फक्त 2.7 टक्के आहे. भारतातील बहुतेक आंतरराष्ट्रीय पर्यटक, भारताच्या अफाट संपत्तीने आकर्षित झाले. अर्नेस्ट वुड यांच्या ‌‘अ फॉरेनर डिफेंड्स मदर इंडिया‌’ या पुस्तकानुसार, 18व्या शतकाच्या मध्यात भरताच्या मातीचे थेंब, दूरच्या भूमींनाही पोसत होते. 18व्या शतकापर्यंत कोणत्याही प्रवाशाला भारत गरीब आढळला नव्हता. म्हणूनच पाश्चात्य व्यापारी आणि शोधक अक्षय संपत्ती शोधण्यासाठी, भारताच्या सीमेवर गद करत होते. भारताच्या गावातील 35 ते 50 टक्के मालमत्ता महसूलमुक्त होती. ही संपत्ती शाळा चालविणे, मंदिर समारंभ, औषध उत्पादन, यात्रेकरूंना अन्न देणे आणि सुधारित सिंचन यांसारख्या उद्देशांसाठी वापरली जाई. याच लोभामुळे, ब्रिटिशांनी महसूलमुक्त जमीन पाच टक्क्यांपर्यंत कमी केली. त्यामुळे लोकांचा पुढाकार कमी झाला. तथापि, ब्रिटीश राज्यकर्तेही हे पाहून निराश झाले की, त्यांच्या विजयानंतरही सर्व समाज मूळ संस्कृतीशी बांधील आहे. त्यांना असे आढळून आले की, जोपर्यंत हा देश त्याच्या परंपरांबद्दल जागरूक राहील आणि त्या परंपरांचा त्याला अभिमानही राहील, तोपर्यंत त्यांचा गोऱ्या माणसावरचा भार पूवइतकाच जड आणि ओझे बनून राहील. त्यावेळी भारताची एक सुस्थापित अशी शिक्षण व्यवस्था होती. आजकाल आपल्यापैकी बहुतेकांना असे मानण्याची सक्ती केली गेली आहे की, खालच्या जातींमध्ये शिक्षणाचा अभाव होता आणि फक्त ब्राह्मणच संस्कृतमध्ये शिक्षण देत होते. ब्रिटिशांनी भारतातील शिक्षण व्यवस्था कशी नष्ट केली, देशातील प्रत्येक शिक्षित व्यक्तीला निरक्षर कसे बनवले, याचे सविस्तर वर्णन येथे आहे. 1931 मध्ये गोलमेज परिषदेत महात्मा गांधी म्हणाले होते, “ब्रिटिशांनो, तुम्ही शिक्षणाचे सुंदर झाड तोडून टाकले आहे. म्हणूनच आज भारत शतकापूवपेक्षा खूपच कमी साक्षर आहे.” संसद सदस्य फिलिप हाटॉग लगेच उभे राहिले आणि म्हणाले, “गांधीजी, आम्ही भारतातील लोकांना शिक्षित केले आहे. म्हणून तुम्ही तुमचे विधान मागे घ्यावे, माफी मागावी किंवा पुरावे द्यावेत.” गांधींनी ते सिद्ध करण्याचे आश्वासन दिले. तथापि, वेळेच्या कमतरतेमुळे चर्चा पुढे जाऊ शकली नाही. त्यांचे एक शिष्य धरमपाल यांनी नंतर ब्रिटिश संग्रहालयाला भेट दिली आणि नोंदी आणि अहवाल तपासले. त्यांनी ‌‘द ब्युटीफुल ट्री‌’ नावाचे एक पुस्तक लिहिले, ज्यामध्ये या विषयावर तपशीलवार चर्चा केली आहे. 1820 पर्यंत ब्रिटिश जवळजवळ 20 वर्षांपासून आपल्या शिक्षण व्यवस्थेचा निधी कमी करत होते, तरीही भारतीयांनी त्यांचे स्वतःचे काम सुरू ठेवले. म्हणून ब्रिटिशांनी या व्यवस्थेच्या गुंतागुंत अधिक समजून घेण्याचा निर्णय घेतला. परिणामी 1822 मध्ये ब्रिटिश जिल्हाधिकाऱ्यांना एक सर्वेक्षण करण्याचे काम देण्यात आले. सर्वेक्षणानुसार, बंगाल प्रेसिडेन्सीमध्ये एक लाख ग्रामीण शाळा होत्या.

मद्रासमधील प्रत्येक गावात एक शाळा होती आणि सुमारे 100 लोकसंख्या असलेल्या मुंबईतील प्रत्येक गावातही एक शाळा होती. या शाळांमध्ये वेगवेगळ्या जातींचे शिक्षक आणि विद्याथ होते. सात टक्के ते 48 टक्के शिक्षक ब्राह्मण होते; तर प्रत्येक जिल्ह्यातील उर्वरित शिक्षक इतर जातींचे होते. शिवाय, प्रत्येक मुलाला त्यांच्या मातृभाषेत शिक्षण मिळत असे. सध्याच्या प्राथमिक शिक्षणाच्या समतुल्यतेचे शिक्षण चार ते पाच वर्षे चालायचे. आपल्या सर्वांना माहीत आहे की, देशाच्या प्रगतीसाठी केवळ काही निवडक लोकांसाठी उच्च शिक्षण नव्हे, तर सार्वत्रिक प्राथमिक शिक्षण आवश्यक आहे. ब्रिटिश प्रशासनाने भारतीय शिक्षकांच्या वचनबद्धतेचे आणि कौशल्याचे कौतुक केले. विद्यार्थ्यांनी शाळा सोडल्यापासून त्यांनी स्पर्धा करण्याची, त्यांची संस्कृती समजून घेण्याची आणि त्याची खरी समज मिळवण्याची क्षमता विकसित केली होती. भारतीय शिक्षण व्यवस्था, मद्रासमधील ‌‘मिस्टर बेल‌’ नावाच्या ख्रिश्चन मिशनरीने इंग्लंडमध्ये आणली. त्यांनी इंग्लंडमधील सामान्य जनतेला शिक्षित करण्यास सुरुवात केली. तोपर्यंत फक्त उच्चभ्रू वर्गातील मुलांनाच तेथे शिक्षण मिळत असे. अशा प्रकारे आपण असा निष्कर्ष काढू शकतो की, ब्रिटिशांनीच भारतातून सामूहिक शिक्षण प्रणाली स्वीकारली.

यातील काही गुरुकुल हळूहळू आपण ज्याला आता विद्यापीठे म्हणतो, त्यांचा विकास झाला. याची कारणे त्यांच्या व्यापक लोकप्रियतेपासून ते या प्रसिद्ध ठिकाणी विद्यार्थ्यांच्या गदपर्यंत असू शकतात. ही विद्यापीठे प्रगत शिक्षणाची केंद्रे म्हणून काम करत होती. वैदिक संस्कृती, विशेषतः सुरुवातीचा वैदिक समाज, अत्यंत उदारमतवादी आणि समतावादी होता. ऋषी गुरुकुलांमध्ये ज्ञान देत असत आणि मुले आणि मुली दोघांनाही तेथे शिक्षण मिळत असे. शिक्षणाचा शैक्षणिक विषय आणि आशय एखाद्याच्या वर्णस्थितीनुसार ठरवला जात असे. ऐतिहासिक पुरावे असे दर्शवतात की, अपला आणि लोपामुद्रासारख्या महिलांनी वैदिक स्तोत्रे रचली. ज्या महिलांनी त्यांचे संपूर्ण आयुष्य अभ्यास करण्यासाठी वापरले, त्यांना ‌‘ब्रह्मवादिनी‌’ म्हणून ओळखले जात असे. नंतरच्या वैदिक काळात गाग आणि मैत्रयीसारख्या काही अधिक विद्वान महिलाहे समाजात होत्या. हो, वैदिक काळात महिला गुरुकुलात जात असत आणि काही घरीही प्रशिक्षण घेत असत. उदाहरणार्थ, राजा दशरथाची पत्नी कैकेयी आणि अर्जुनाची पत्नी चित्रांगदा यांनी, युद्धकलेत प्रशिक्षण घेतले आणि कुशल योद्ध्या होत्या. कैकेयीने रथ चालवण्याचेही शिक्षण घेतले होते. सत्यभामाही युद्धाचे प्रशिक्षण घेत होती आणि कृष्णाच्या नरकासुराविरुद्धच्या युद्धातही तिने कृष्णाला मदत केली होती. द्रौपदी राज्याच्या तिजोरीची आणि आर्थिक व्यवस्थापनाची जबाबदारी सांभाळत होती. वनपर्वात, लग्नापूव तिने द्रुपदाच्या राजवाड्यात शिक्षण घेतल्याचे वर्णन आले आहे. खजुराहो मंदिरासारख्या प्राचीन मंदिरांच्या भिंतीवरही गुरुकुलांचे दृश्य आहे, जिथे एक ऋषी मुलांना शिकवत आहेत आणि मुलं आणि मुली त्यांच्यामध्ये पिशव्या आणि पाट्या घेऊन आहेत.

जर आपल्याला खरोखरच एक राष्ट्र म्हणून स्वतःला कमकुवत करायचे नसेल, तर आपण आपल्या शिक्षण व्यवस्थेला त्याच्या मॅकॉले वैशिष्ट्यांपासून मुक्त केले पाहिजे. तसेच जवळजवळ दहा हजार वर्षांपासून आपल्याला एकत्र बांधलेले संस्कृतीपूरक आणि शुद्ध ज्ञानही पुन्हा अर्जित केले पाहिजे. यावरच्या अधिक संशोधनासाठी तरुण पिढीसमोर ते ज्ञान सादर केले पाहिजे. जर हे ज्ञान आत्मसात केले गेले, तर ते काळानुसार अधिक मजबूत, उदात्त आणि भव्य होत जाईल. त्यासाठी नवीन राष्ट्रीय शिक्षण धोरणाला लवकरच योग्य रितीने लागू केले पाहिजे.

- पंकज जयस्वाल
7875212161