भारत-रशिया संबंध आणि चीनची भूमिका

 

 

चीनचे रशिया आणि भारत या दोन्हीही राष्ट्रांशी सकारात्मक संबंध असल्यामुळे, पुतीन यांच्या भारत भेटीबाबत चीनची प्रतिक्रिया सावध अशीच आहे.

 

माध्यम कथन आणि प्रचार सामायिक मैत्रीवर भर: चीनचे अधिकृत माध्यम असलेल्या ‘ग्लोबल टाईम्स’ने, भारत-रशिया संबंधांमध्ये झालेल्या सुधारणेबद्दल चिंता व्यक्त करण्यात पुढाकार घेतला आहे. लेखांच्या मालिकेमधून, त्यांनी अशा सहकार्याला आशियातील चीनच्या प्रभावासाठी एक आव्हानात्मक बाब म्हणून चित्रित केले आहे. या संदेशात चीनने, दक्षिण आशियामध्ये शस्त्रास्त्र शर्यतीची शक्यता असल्याचेही संदेशात सांगतानाच, भारताचे लष्करी आधुनिकीकरण हे प्रादेशिक स्थिरतेसाठी थेट धोका म्हणून असल्याचेही म्हटले आहे. काही चिनी विश्लेषक पुतीन यांच्या भारत भेटीला, पाश्चात्य निर्बंधांमुळे आलेला आर्थिक ताण कमी करण्याची रशियाची गरज आणि चीनवरील वाढत्या अवलंबित्वाबाहेर विश्वसनीय ऊर्जा व शस्त्रास्त्र बाजारपेठा सुरक्षित करण्याची त्यांची इच्छा म्हणून पाहतात.

 

धोरणात्मक स्वायत्ततेचे कौतुक: चिनी चर्चा अनेकदा भारताच्या धोरणात्मक स्वायत्तता किंवा multi-alignment धोरणाची दखल घेते आणि त्याचे कौतुकही करते.

 

समाजमाध्यम आणि लोकभावना: भारत-रशिया भेटीवरील चीनचे अधिकृत भाष्य संयमित असले, तरी चीनमधील समाज माध्यमे आणि विश्लेषकांची भावना अनेकदा चीनसमोरील वाढत्या चिंतेचे प्रतिंबिंब दाखवते

चीन-रशियाची मजबूत भागीदारी लक्षात घेता, काही राजकीय विश्लेषक मॉस्कोच्या वचनबद्धतेवरच प्रश्नचिन्ह उभे करतात आणि पुतीन आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या पटावर नेमका कोणता खेळ खेळत आहेत, अशी विचारणाही करतात.

 

चिनी नागरिकांनीदेखील समाज माध्यमांवर, या भेटीवर तीव्र चिंता व्यक्त केली आहे. उच्च लष्करी क्षमता असलेल्या भारतासोबतच्या संभाव्य परिणामांविषयीची असुरक्षितता आणि सावधगिरीच्या विषयांभोवतीच, चीनी समाजमाध्यमांमध्ये चर्चा फिरत आहेत. दरम्यान, विश्लेषक या विकसित होत असलेल्या भारत-रशिया अक्षाला, प्रतिसाद देण्यासाठी चीनने आपली लष्करी आणि राजनैतिक धोरणे मजबूत करण्याची आवश्यकता असल्याचेही नमूद करतात. चीनच्या प्रभावाविरुद्ध ढाल: भारत-रशियाचे सध्याचे सहकार्य करण्याचे धोरण, भारतासाठी धोरणात्मक ढाल म्हणून कार्य करते आहे.

 

भारत रशियावर यासाठी अवलंबून आहे: भारत दक्षिण आशियामध्ये आणि त्यापलीकडे असलेल्या चीनच्या प्रभावाला, विशेषतः ‘बेल्ट अ‍ॅण्ड रोड इनिशिएटिव्ह’सारख्या प्रकल्पांच्या संदर्भात, प्रतिसाद देऊ शकतो. लष्करी समतोल राखणे: विशेषतः प्रत्यक्ष नियंत्रण रेषेवरील चीनसोबतच्या लष्करी असमतोलावर मात करण्यासाठी, भारताला आवश्यक असलेले संरक्षण साहित्याचे सुटे भाग, अत्याधुनिक शस्त्रात्र आणि नवीन तंत्रज्ञान हस्तांतरणाचा भारताला होत राहाणे, चीनकरिता अत्यंत धोकादायक असल्याचे चिनी माध्यमांचे मत आहे.

 

मॉस्कोवर प्रभाव टाकणे: मध्य आशिया, आर्टिक आणि ’ब्रिक्स’ आणि ‘शांघाय कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशन’सारख्या बहुपक्षीय मंचांवर, धोरणात्मक चर्चांमध्ये रशियाचा आवाज टिकवून ठेवणे व चीनचे महत्त्व कमी करणे, असा या भेटीचा अर्थ काढला जातो.

भारतातील वाढलेली लष्करी सज्जता : संयुक्त विकास आणि सहउत्पादनासह संरक्षण करार, चीनविरुद्ध भारताची लष्करी सज्जता वाढवण्यासाठी एक थेट उपाय आहे.च अ‍ॅण्टी-स्टेल्थ रडार आणि नवीन क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान यांसारख्या प्रगत प्रणालींचा समावेश करणे, एकात्मिक हवाई संरक्षण आणि हवाई-वर्चस्व नेटवर्क तयार करण्याच्या दिशेने उचललेले ते एक पाऊल आहे, जे थेट चीनी लष्कराच्या वाढत्या हवाई शक्तीला तोंड देऊ शकते.

 

तंत्रज्ञान हस्तांतरण आणि स्वदेशी उत्पादनावर लक्ष केंद्रित करणे, हे भारताचे एक दीर्घकालीन धोरण आहे, रशिया भारतीय लष्कराचा कणा असलेल्या जुन्या चे आधुनिकीकरण करण्यासाठी प्राथमिक स्रोत राहिला आहे, जे चीनला आजवर कधीही आवडलेले नाही.

 

चीनसाठी आर्थिक स्पर्धा आणि परिणाम: भारत आणि रशियातील वाढत्या आर्थिक आणि धोरणात्मक संबंधाचे, चीनवर अनेक परिणाम होतात. भारत आणि रशियामधील मजबूत झालेले आर्थिक संबंध, तंत्रज्ञान आणि ऊर्जा अशा क्षेत्रांमध्ये स्पर्धा वाढवू शकतात.

 

चीन-रशियन एकजुटीची चाचणी: रशिया-चीन संबंध मजबूत असले, तरी रशियाने चीनचा मुख्य धोरणात्मक प्रतिस्पर्धी असलेल्या भारताला मोठ्या प्रमाणावर शस्त्रास्त्रे आणि तंत्रज्ञान हस्तांतरित करणे सुरू ठेवल्याने, चीनसाठी मोठीच गुंतागुंत निर्माण होते.

कमी झालेला आर्थिक फायदा: मजबूत रुपया-रूबल सेटलमेंट प्रणाली स्थापित करण्याच्या आणि पेमेंट नेटवर्क जोडण्याच्या कराराचा उद्देश, व्यापार देयके सुरक्षित करणे आणि डॉलर-प्रभुत्व असलेल्या प्रणालीवरील अवलंबित्व कमी करणे हा आहे. भारतीय निर्यात वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित करून, २०३० पर्यंत १०० अब्ज डॉलर्सचा व्यापार लक्ष्य निश्चित करण्याचे भारताचे उदिष्ट, रशियाचा प्राथमिक नवीन आर्थिक भागीदार म्हणून चीनच्या भूमिकेशी थेट स्पर्धा करते.

 

प्रादेशिक कनेटिव्हिटी आव्हान: आंतरराष्ट्रीय उत्तर-दक्षिण वाहतूक कॉरिडॉर आणि चेन्नई-व्लादिवोस्तोक सागरी दुवा यांसारख्या कनेटिव्हिटी प्रकल्पांवरील सहकार्य, युरेशियन प्रदेशात चीनच्या ‘बेल्ट अ‍ॅण्ड रोड इनिशिएटिव्ह’साठी पर्याय निर्माण करते.

धोरणात्मक प्रतिउपाय आणि मुत्सद्देगिरी:भारताशी स्पर्धा करताना चीन आपल्या प्रचंड आर्थिक आणि मुत्सद्दी वजनाचा फायदा घेणार्‍या बहुआयामी धोरणाद्वारे प्रतिसाद देईल, अशी अपेक्षा आहे.

 

चीनची रणनीती आणि प्रतिउपाय : रशियाचे अवलंबित्व अधिक मजबूत करणे, अमर्याद भागीदारी आणि मुख्य मुद्द्यांवर (तैवान, शिनजियांग) चीनला रशियाचा सातत्यपूर्ण पाठिंबा सार्वजनिकरित्या पुन्हा दर्शवणे. रशियाचे चीनवरील आर्थिक अवलंबित्व कायम राहाण्यासाठी गुप्तपणे काम करणे, ज्यामुळे भारतासोबत सखोल संरक्षण तंत्रज्ञान सामायिक करण्याच्या मॉस्कोच्या उत्साहाला मर्यादा येऊ शकतात.

 

लष्करी पवित्रा : सीमेवर दबाव कायम ठेवण्यासोबतच लष्करी पवित्रा आणि सैन्याची तैनाती सुरू ठेवणे, जेणेकरून भारताला खंडीय सुरक्षेत गुंतवून ठेवता येईल, यामुळे भारताच्या आर्थिक प्रगतीचा वेग कमी होईल आणि भारत कधीहे चीनशी स्पर्धा करू शकणार नाही.

 

आर्थिक लाभ : चीन-रशिया व्यापाराचे प्रमाण (जे आधीच भारत-रशिया व्यापारापेक्षा लक्षणीयरित्या मोठे आहे) आणखी वाढवणे, आणि संयुक्त प्रकल्पांना (उदा. ऊर्जा पाईपलाईन, आर्टिक विकास) गती देण्याचे कार्यक्रम चीन हाती घेऊ शकतो. यामुळे रशियाला चिनी आर्थिक बोजाच्या दलदलीत अधिक खोलवर रुजवून, चीनला रशियाचे अपरिहार्य भागीदार बनवता येईल.

सायबर आणि गुप्तचर मोहिमा : सायबर क्षमतांचा वापर करून गुप्त मोहिमा आयोजित करण्याचे कारस्थान चीन खेळू शकतो. यामुळे भारत-रशिया संबंधात किंवा भारत आणि पाश्चात्य देशांमध्ये मतभेद निर्माण करण्याचा उद्देश साधणे चीनला सुलभ होईल.

 

 

भारत आणि रशिया यांच्यातील वाढलेले सहकार्य, विशेषतः संरक्षण, ऊर्जा आणि कनेटिव्हिटीमध्ये चीनसाठी महत्त्वपूर्ण आव्हाने उभी करते. हे भारताच्या धोरणात्मक स्वायत्ततेचे स्पष्ट प्रतिपादन आणि चिनी प्रभावाविरुद्ध एक महत्त्वपूर्ण ढाल प्रदान करते. प्रगत रशियन लष्करी तंत्रज्ञानाचा सातत्यपूर्ण पुरवठा सुनिश्चित करून आणि नवीन आर्थिक प्रोत्साहन देऊन रशियाला स्वतःकडे वळवणारा भारत, चीन-रशियाच्या अमर्याद भागीदारीसमोरचे संकट ठरतो. यामुळे भारताची लष्करी क्षमता वाढून, प्रादेशिक शक्ती संतुलन नव्याने घडत आहे, जे चीनला अजिबात आवडलेले नाही. यामुळे येणार्‍या काळामध्ये चीन रशियाशी आपले संबंध अजून बळकट करण्याचा प्रयत्न करेल आणि भारत आणि रशियाचे संबंध सुधारू नये, म्हणून नवीन अडथळे निर्माण करण्याचाही प्रयत्न करेल. यावरती आपले लक्ष असायला पाहिजे आणि करार केल्याप्रमाणे, भारत रशिया संबंध आणि आर्थिक सहकार्य वेगाने सुधारले पाहिजे, याच्या अंमलबजावणीवरही लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.

 

थोडयात, भारत आणि रशियामधील वाढलेले सहकार्य चीनसाठी महत्त्वपूर्ण आव्हाने उभी करते. भारत जसजसा आपली संरक्षण, आर्थिक आणि राजनैतिक क्षमता मजबूत करेल, तसतसा चीनची याबद्दलची चिंता वाढण्याची शक्यता आहे.

भारतासाठी हे बदल आपली सार्वभौमत्व सिद्ध करण्याची आणि जागतिक स्थान वाढवण्याची संधी देतात; परंतु त्याचबरोबर वेगाने विकसित होत असलेल्या चीनसोबतचे वाढते तणावदेखील घेऊन येतात. या गुंतागुंतीच्या संबंधांच्या जाळ्यामध्ये प्रत्येक देश आपल्या धोरणांचे किती प्रभावीपणे व्यवस्थापन करतो, यावर भविष्य अवलंबून असेल.