वैश्विक सनातन धर्मराष्ट्र व्हावे हा भगवंतांचा संकल्प! (उत्तरार्ध)

 

 

 

मूलभूत कर्तव्य - मानवी समूहशीलतेत मानवाचा व्यष्टीपासून समष्टीपर्यंतचा लोकसंग्रह अपेक्षित आहे. भारतीय राष्ट्रकल्पनेत वैश्विक भूमिका याकरिताच अंतर्भूत आहे. लोकसंग्रहासाठी, सामरस्यात्मक स्वधर्मपालन ही मूलभूत आवश्यकताही ‘श्रीमद्भगवद्गीते’त निवेदित झाली आहे. याकरिता दोन गोष्टी आवश्यक मानल्या आहेत. माऊली भगवंतमुखाने सांगतात की,

 

 

याकरिता प्रत्येक लोकघटकाने ‘वैश्विक सनातन धर्म-राष्ट्र व्यवस्थापन’ या वेदविहित मार्गाने स्वधर्मपालन करावे. ‘वैश्विक सनातन धर्मराष्ट्र’ पुनरुत्थानाचे ध्येय उराशी बाळगावे.

 

 

वर भाष्य करताना माऊली श्रीकृष्णमुखाने सांगतात,

 

लोकसंग्रहासाठी लोकांशी सामरस्य आवश्यक असते. माऊली म्हणतात, "अलौकिक नोहावे | लोकांप्रति ॥” ज्ञानार्जनासाठी सद्गुरूंशी समरस व्हावे लागते. माऊलींच्या शब्दात सांगायचे, तर माऊली म्हणतात,

 

 

सर्व प्रकारची स्वार्थपरता, अहंकार बाजूला ठेवून, सद्गुरूस्वरूप व्हायचे, म्हणजे सद्गुरूंशी समरस व्हायचे; तसेच ‘अलौकिक नोहावे | लोकांप्रति ॥’ अर्थात, लोकांशी समरस होऊन स्वधर्माचरण करावे लागते. असे झाले की, लोकसंग्रह साधला जातो. समरस मन म्हणजेच राष्ट्रमन! असे राष्ट्रमनच माऊलींना अपेक्षित आहे. ‘श्रुति’वाङ्मयात आणि ‘आर्ष’महाकाव्यांत यांची असंख्य उदाहरणे आहेत. राष्ट्र-पुनरुत्थानासाठी भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला, ‘क्षात्र’ या अर्जुनाच्या स्वधर्माशी समरस होण्यास सांगतात. वैश्विक सनातन धर्मराष्ट्राचे प्रतिनिधित्व अर्जुन करीत आहे. किंबहुना, तसे करावे यासाठी तर श्रीकृष्ण अर्जुनाला ‘गीता’कथन प्रसंग, घडवीत आहेत.

 

जगद्गुरू श्रीकृष्ण आणि सत्शिष्य अर्जुन यांच्या संवादातून ‘औपनिषदिक’ पद्धतीने ‘अध्यात्म’, ‘धर्म’, ‘लोक’, ‘राष्ट्र’ या संकल्पना स्पष्ट होत जातात. सामान्य माणसाने स्वधर्मकर्म करीत, या सर्व गोष्टी अनुभवाव्यात असेच समुपदेशन घडते. स्वधर्माचरण आणि लोकसंग्रह हीच मोक्षमुक्तीची जीवात्म्यासाठी वाट आणि वहिवाट आहे; हे अर्जुनाच्या निमित्ताने भगवंत स्पष्ट करतात. यासाठी स्वधर्मकर्माद्वारे ‘लोक’शी सामरस्य आवश्यक आहे, हे भगवंतांनी स्पष्ट केले आहे. माऊलींनी श्रीसद्गुरू निवृत्तिनाथांना अनन्यपणे आणि समरसतेने वंदन करीत, मानवाचे लोकजीवनातील सत्त्व प्रदर्शित केले आहे. प्रकृतिपुरुष विवेकयोग समजावून सांगताना, क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ ज्ञान अर्थात, शरीर आणि आत्मा यांच्या संबंधाची चर्चा करताना, वैश्विक लोकजीवनात राष्ट्रभावनेने ज्ञानी माणूस अर्थात, विवेकी माणूस स्वधर्मकर्म करत मोक्षप्राप्तीच करतो, हे सूचकतेने सांगितले आहे. माऊली श्रीकृष्णमुखाने सांगतात,

 

 

सनातन भारतीय तत्त्वज्ञान सनातनपणे वैश्विक भूमिकेनेच मांडण्यात आले आहे. ‘अथर्ववेदा’तील राज्य तथा राष्ट्र व्यवस्थापन चर्चा असो की, ‘औपनिषदिक’ महावायांतून प्रत्येक माणसाने परमेश्वरस्वरूप भूमिकेतून ‘अहं ब्रह्मः अस्मी’ या जाणिवेने स्वधर्मकर्म करत लोकसंग्रह करावा, हे सांगणे असो; ‘विवेक’ आणि लोकांठायी ‘सामरस्य’ ही मूल्ये अनुसरावीत, जीवन व्यतित करावे, असेच समुपदेशन केले आहे. मानवी जीवनाचे अध्यात्मनिष्ठ व्यवस्थापन करतानाही, सनातन दृष्टिकोन राहिला आहे. आसुरी संपत्तीचा विनाश आणि दैवी संपत्तीचा परिपोष, हाच वैश्विक सनातन धर्मराष्ट्राचा परवल राहिला आहे. सद्गुरूंचे समुपदेशन हे परंपरेने त्यासाठीच आहे. माऊली म्हणतात सद्गुरू ,

 

स्वबोध म्हणजे लोकसंग्रहात स्वतः स्वधर्मकर्माद्वारे, परमेश्वरी कारुण्याने वर्तन करणे होय. ‘दैवासुरसंपाद्विभागयोग’ स्पष्ट करताना भगवंत म्हणतात,

 

यावर भाष्य करताना, जीवात्म्यासाठी स्वधर्मकर्ममार्ग माऊली सूत्ररूपाने सांगतात,

 

 

यासाठी भगवंत स्पष्ट करतात,

 

यावर माऊलींनी राष्ट्रीय जाणिवेने भाष्य केले आहे. माऊली श्रीकृष्णमुखाने भाष्य करतात.

 

ते पुढे म्हणतात,

 

 

याविषयी चर्चा करतांना माऊली श्रीकृष्णमुखाने सांगतात,

 

 

 

‘श्रीमद्भगवद्गीता’ तथा ‘श्री ज्ञानेश्वरी’चे परिशीलन केले तर कर्माची अपरिहार्यता, स्वधर्माची अनिवार्यता, लोकसंग्रहाची स्वाभाविकता आणि मोक्षमुक्तीची अनुस्यूतता प्रतिपादन करताना, वैश्विक सनातन धर्मराष्ट्र जागरणाचे उद्दिष्ट डोळ्यासमोर आहे. देवासूर संग्रामातील ऋषिकुलांचे उदा. ‘दधिची’, ‘अगस्त्य’, ‘वशिष्ठ’, ‘विश्वामित्र’ इ.चे कार्य असो की, लोकबंध श्रीविष्णुभगवंतांचे ‘दशावतार’ असोत, हे विश्वात्मक शांततेसाठी, विश्वात्मक तत्त्वज्ञानाच्या पार्श्वभूमीवर सत्प्रवृत्त लोकधुरिणांना तथा राजशकट चालवणार्‍या व्यक्तिमत्त्वांना, समुपदेशनासह सहाय्यभूत होतात.

 

हे करताना हाती असलेला भूप्रदेश, राज्य आणि त्यातील राष्ट्रभावनात्मकतेने स्वधर्मरत लोक, यांना पुरुषार्थपूर्वक ‘स्व-राज्य’ हेच ‘स्व-राष्ट्र’ या भूमिकेतून संरक्षण, संवर्धन, व्यवस्थापन करण्याच्या आज्ञा देतात. मध्ययुगीन भारतामध्ये संतमंडळींनी हिच प्रक्रिया पुढे चालू ठेवली. शिवछत्रपतींनाही संतांनी हेच समुपदेशन केले. राष्ट्रपुनरुत्थानासाठी स्वधर्मकर्म तत्परतेसोबतच लोकसंग्रह करण्यासाठी सामरस्य आणि विवेकाची गरज असते. आर्य चाणयांचे स्मरणही याच दृष्टिकोनातून केले जाते.

 

 

परमात्म्याचा सगुण-साकार आविष्कार म्हणजे जगत. ते उत्पत्ति, स्थिती, लय या चक्रनेमीक्रमात, चौदा चौकड्या फिरत राहणार आहे. म्हणूनच, हे जगतच मिथ्या किंवा मायास्वरूप आहे, स्वप्नवत आहे. गुणात्मकतेने अपरिहार्यपणे कर्म (हालचाल) करीत; आहार, निद्रा, भय आणि मैथून अशा विकारवशतेने जगणे प्रत्येक जीवाला क्रमप्राप्त आहे. या स्वैरपणाचा निषेध करीत; भारतीय सनातन धर्मराष्ट्र प्रस्थापित करून, विश्वकल्याण साधण्याचा प्रयत्न भारतीय लोकधुरीण अशा ऋषिमुनींनी केला. भारतीय तत्त्वज्ञान हे मूलतः वैश्विक भूमिका घेऊन प्रस्तुत झाले आहे. विश्वात्मक मानवाला समत्वाचा आणि सामरस्याचा संदेश, ‘औपनिषदिक वेदांता’ने केला. हे करतानाच, विश्वाला समुपदेशित करणार्‍याच राष्ट्राने अर्थात, भारताने पुरुषार्थपूर्ण सामर्थ्यवान असले पाहिजे, यावरही दृढ कटाक्ष ठेवला आहे.

 

‘श्रीमद्भगवद्गीता’ याच ‘औपनिषदिक’ विचारांचे सूत्ररूप सार होय! ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ ही भारतीय परंपरेतील काही संप्रदायांच्या प्रस्थान ग्रंथांत, अग्रस्थानी समाविष्ट आहे. उदा. महाराष्ट्रातील वैष्णव तथा ‘भागवत’ तथा ‘वारकरी’ संप्रदायात, अग्रस्थानी ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ आहे. स्वाभाविकपणे ‘भावार्थदीपिका’ही, वारकरी संप्रदायाच्या प्रस्थान त्रयीत अग्रस्थानी आहे.

‘श्रीमद्भगवद्गीते’तील श्रीकृष्ण भगवंतांनी अर्जुनाला केलेले समुपदेशन दुर्लक्षित करून; मोक्षदायिनी तत्त्वज्ञान म्हणून केवळ भगवद्भक्तीच्या मिशाने, ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ तथा ‘ज्ञानेश्वरी’ची पारायणे होत आहेत.

 

पारायण, नामस्मरण, नवविधाभक्तीने मोक्ष मिळेल यावरच सांप्रदायिक भर असतो, तो अजिबातच चुकीचा नाही. त्रिताप आणि त्रिदोष यांतून सुटका होऊन सच्चिदानंदप्राप्तीची आस प्रत्येकालाच असते. महाराष्ट्रातील ‘भागवत’ संप्रदायातूनच केवळ हे नाही, तर भारतभर सुरू असलेल्या कथाज्ञानयज्ञ, अनुष्ठाने, पारायणे, पुरश्चरणे, जप, व्रत, तीर्थाटने या सर्वांतूनच पुण्यसंचय आणि मोक्षप्राप्ती हिच उद्दिष्टे ठासून सांगितली जातात. त्यातच ‘अहिंसा’, ‘सत्य’, ‘अस्तेय’, ‘धर्मचर्य’, ‘असंग्रह’, ‘प्रेम’, ‘अनुकंपा’, ‘सहानुभूती’ आणि सर्वांवर कळस म्हणजे ‘सहिष्णुता’, या तत्त्वांविषयी प्रबोधन करणे होय. धर्माचार्य, कथानिवेदक, साधू, संन्यासी, स्वामी, महाराज मंडळी इत्यादिंनी, गत दोन दशकांपूर्वीपर्यंत हिच परंपरा सुरू ठेवलेली दिसते. ही गोष्ट त्याज्य, अनावश्यक नाही, ती आग्रहाने स्वीकार्यच आहे; परंतु हे करीत असताना, सनातन धर्मराष्ट्र विचार हा विश्वात्मक भूमिकेचा कणा आहे, याचा विसर पडल्यासारखे झाले होते. धर्मग्लानीच म्हणाना! अशावेळी काही धुरिणांनी, पुन्हा ‘श्रीमद्भगवद्गीते’चा अनुसार करण्याचे समुपदेशन सुरू केले. राष्ट्रपुनरुत्थानासाठी हे आवश्यक कार्य घडू लागले.

 

माऊली ज्ञानेश्वरांच्या सप्तशतकोत्तर सुवर्णजयंती निमित्ताने, महाराष्ट्रात ‘श्रीमद् भावार्थदीपिका‘ तथा ’श्री ज्ञानेश्वरी‘चे पुनर्चिंतन करण्याची आवश्यकता वाटू लागली आहे. एका बाजूला ‘भागवत’ तथा ‘वारकरी’ संप्रदाय मोठ्या प्रमाणावर वाढत असतानाच सप्ताह, कीर्तने, वारी, फड, महाराजांचे उत्सवी उपक्रम वाढत गेले असताना, ‘श्री ज्ञानेश्वरी’ची पारायणे मोक्षप्राप्ती आणि पुण्यसंपादन यांसाठी मोठ्या प्रमाणावर सुरू होत गेली. वस्तुतः ज्यासाठी ‘श्री ज्ञानेश्वरी’चे ग्रंथस्वरूप प्राकट्य झाले, त्याकडे काहीसे दुर्लक्ष होते की काय, असेच वाटू लागले.

 

 

या भक्तियोग सूत्राने सहिष्णुतेची परमावधी गाठली. याचबरोबर सांप्रदायिक विचाराच्या दृष्टीनेही तत्त्व आणि व्यवहार यात अंतर दिसू लागले. सोयीस्करपणे पौरुषापासून पलायनासाठीही प्रसंगी भक्तिसूत्राचा वापर होऊ लागला. या पार्श्वभूमीवर माऊलींच्या सप्तशतकोत्तर सुवर्णमहोत्सवी जयंतीच्या निमित्ताने, सर्वांगीण आणि ‘श्रीमद्भगवद्गीता’ प्राकट्याच्या मूलभूत हेतूने अभ्यास घडण्याची आवश्यकता अधोरेखित झाली आहे.

 

’श्रीमद्भगवद्गीते’त श्रीकृष्णार्जुन संवादातील चार गोष्टी अतिमहत्त्वाच्या ठरतात. किंबहुना, त्याचसाठी कुरुक्षेत्रावर ’श्रीमद्भगवद्गीते‘चे प्राकट्य भगवान व्यासांनी, प्रत्यक्ष भगवंतमुखी घडवले. भगवद्गीतेतील हे चार श्लोक असे-

 

 

 

 

 

हे अर्जुन वचन. माऊलींनी भाष्य करताना हिच उद्दिष्टे समकालास अनुसरून डोळ्यासमोर ठेवून कीर्तनातील निरूपण, विस्तार केला आहे. ‘वेदान्त’ निरूपण करताना सांख्यदर्शन परोपरीने स्पष्ट करून; स्वधर्मचर्चेवर भर देत, अर्जुनाला युद्ध करण्यास पौरुष जागृतीसह प्रवृत्त केले आहे. वास्तविक, कुरुकुलातील हा संघर्ष आहे असे वरवर वाटले, तरी राष्ट्रपुनरुत्थान करताना विकारवासनावश झालेल्या सर्वांनाच वठणीवर आणण्यासाठी हे घडले.

 

सहिष्णुता, आपपरता कठोरपणे बाजूला सारून राष्ट्ररक्षण राष्ट्रसर्वपरी म्हणून करावे लागते हा संदेश देत; अर्जुनाला राष्ट्रयोगी बनण्यासाठी, पुरुषार्थ आणि वेदविहित कर्म करण्यासाठी उत्तेजित करीत, हे समुपदेशन केले आहे. हे करताना माऊलींच्या प्रतिभेला, चातुर्याला उधाण आले आहे. व्यासांची पदे पाहतापाहता, व्यासांच्या पुढे पाऊल टाकत, सर्वलोक महेश्वरपदाला जाऊन राष्ट्रधर्म पाळतील, असे विवेचन केले आहे. पुण्यशील कुशल अशा यदुवंशीय राजाला, यदुवंशीय श्रीकृष्णाने ऐकविलेल्या ‘श्रीमद्भगवद्गीते’तून भावकथेच्या निमित्ताने माऊलींनी जागृत केले आहे!

 

भारतीय स्वातंत्र्याची ७५ वर्षे पूर्ण होऊन ‘अमृतकाल’ म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या काळात, ‘श्रीमद्भगवद्गीते’कडे आणि विशेषतः ‘भावार्थदीपिके’कडे तथा ‘श्री ज्ञानेश्वरी’कडे अर्थात, भगवान व्यासांच्या मूल दृष्टिकोनाकडे लक्ष देण्याची आवश्यकता आहे. कुरुकुलाचे राष्ट्र निकोप, तत्त्वनिष्ठ, सनातन धर्मनिष्ठ अशा सात्त्विकतेच्या पायावर उभे करण्यासाठी; दुरितांचा, खलत्वाचा बीमोड करण्यासाठी सिद्ध झाले पाहिजे. राष्ट्र वैभवसंपन्न, सद्गुणी, न्याय, सामर्थ्यसंपन्न असेल, तरच विश्वात्मक भूमिकेचा अनुसार करता येईल.

 

समाज, गाव, प्रदेश, देश, विश्व हे कल्याणप्रदतेने समृद्ध करायचे असेल, तर कुटुंब समरस, सुदृढ, निकोप, सामर्थ्यसंपन्न असले पाहिजे. त्यातील व्यक्ती निकोप, भक्कम आणि सामर्थ्यसंपन्न असेल, तरच अन्यस्तरावरील कल्याणाचा विचार शय आहे, हेच समुपदेशन अर्जुनाला केलेले आहे. याच दृष्टीने सांख्यदर्शनानुसार कर्मपरतेचा अर्थात, स्वधर्मकर्मपरतेचा ध्यास घेऊन, भारतीय सनातन धर्मराष्ट्र उभे करण्यासाठी सिद्ध झाले पाहिजे. या दृष्टिकोनाचा प्रसार-प्रचार होणे आवश्यक आहे. यादृष्टीने नारायण मुरलीधर गुप्ते ऊर्फ कवी ‘बी’ यांनी, ‘डंका’ या कवितेत माऊली ज्ञानेश्वरांच्या श्री ज्ञानेश्वरी लेखन व प्राकट्याचा उल्लेख मोठ्या अभिनिवेशाने आणि यथार्थपणे केला आहे. ‘श्री ज्ञानेश्वरी’चे चिंतन यादृष्टीने अर्थात, स्वधर्मकर्मपरता दृष्टीने आणि सामरस्यपूर्वक राष्ट्रपुनरुत्थानाच्या दृष्टीने अभिप्रेत आहे.