स्वातंत्र्य आंदोलनात पारशी समाजाचे योगदान

महाभारत आणि पुराणे ‘पारसिक’ नावाच्या लोकसमूहाचा उल्लेख करतात. आजचा पाकिस्तान हा पूर्वी पंजाब आणि सिंध होता. आजचा अफगाणिस्तान हा पूर्वी गांधार होता. हे तर रीतसरच भारतवर्षाचे भाग होते. त्यांच्या पलीकडचे ताजिकिस्तान, उझबेकिस्तान, तुर्कमेनिस्तान आणि पर्शिया ऊर्फ इराण हे बृहत्तर भारतातले भाग होते. यातला ताजिकिस्तान हा पूर्वेला चीनला भिडलेला आहे. साधारण सन पूर्व पहिल्या शतकात ताजिकिस्तान आणि चीनच्या या सीमावर्ती भागातून कुशाण नामक टोळीवाल्यांनी उत्तर भारतावर आक्रमणे केली. तशीच त्यांनी ती पर्शियावरही केली.तिथल्या पारसिक लोकांना त्यांनी गुलाम बनवून स्वत:च्या नोकरीत ठेवले. कुशाणांनी गांधारपासून पार मथुरेपर्यंतचा उत्तर भारत जिंकून त्यावन क्षत्रप म्हणून म्हणजे सुभेदार म्हणून या पारसिक किंवा शक लोकांना नेमले. ‘क्षत्रप’ हा शब्द संस्कृत भासतो. पण, तो मुळात ‘सत्रप’ असा जुन्या फारसी भाषेतला शब्द आहे. या शक-क्षत्रपांचा उच्छेद करून शालिवाहन राजाने भारताला परकीय आक्रमणापासून मुक्त केले.

पारशांनी या अटी स्वीकारल्या. आठव्या शतकापासून बाराव्या शतकापर्यंत महाराष्ट्राच्या कोकण किनारपट्टीवर ‘शिलाहार’ या राजघराण्याची सत्ता होती. त्यामुळे एकतर हा ‘जाडी राणा’ कुणीतरी शिलाहार राजा असावा किंवा शिलाहारांचा दक्षिण गुजरातचा सुभेदार असावा, अशी शक्यता. कारण, पारशांचे गुजरातमधले वसाहतीचे मूळ गाव संजाण हे वलसाड जिल्ह्यात आहे आणि महाराष्ट्रापासून अगदी जवळ आहे. असो. नंतरच्या काळात हे पारशी लोक गुजरात आणि महाराष्ट्रातही ठिकठिकाणी पसरले. कारण, त्यांचा पोटापाण्याचा मुख्य व्यवसाय राहिला व्यापार. इसवी सनाच्या नवव्या शतकात भारतात येऊन गेलेला अल् मसौदी हा अरब प्रसावी सिंध प्रांतातल्या पारशांच्या अग्निमंदिरांची-अग्यारींची नोंद करतो. तर, चौदाव्या शतकात जोर्डानस हा फ्रेंच पाद्री आपण ठाणे आणि भडोच या ठिकाणी पारशी लोकांना पाहिल्याचा उल्लेख करतो. आज ठाणे हे मुंबईचे उपनगर बनले आहे. चौदाव्या शतकातले ठाणे हे राजा भीमदेव (बिंबदेव) यादवाच्या राज्यातले एक अत्यंत समृद्ध असे नगर-बंदर होते. त्याचे नाव होते श्रीस्थानक.

इसवी सन १६८७ साली ईस्ट इंडिया कंपनीने आपले मुख्यालय सुरतेहून मुंबईला हलवले. यावेळी असंख्य इंग्रज व्यापारी, गुजराती भाटिये, लोहाणा कच्छी यांच्याचप्रमाणे पारशी व्यापारी मुंबईला आले. पुढच्या पन्नासच वर्षांत म्हणजे इ. स. १७३६ साली ईस्ट इंडिया कंपनीने सुरतेहून लवजी नसरवानजी वाडिया या जहाजबांधणी तज्ज्ञाला मुद्दाम मुंबईत बोलावून आणले. एकंदरीत, इंग्रजी राज्यात पारशी लोक सर्व भारतभर पसरले, ते उत्तम व्यापारी तर होतेच, पण इंग्रजांच्या साहचर्याने इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व मिळवून अनेक पारशी लोक कायदा आणि अर्थतज्ज्ञ बनले. म्हणून, आपल्याला असे दिसते की, स्वातंत्र्यपूर्व काळात असंख्य पारशी लोक वकिलीच्या आणि चार्टर्ड अकाउंटंटच्या व्यवसायात होते.

फिरोज जहांगीर घंडी यांचे मूळ गाव भडोच. परंतु, जहांगीर घंडी हे मुंबईच्या ‘किलिक निक्सन कंपनी’त मरीन इंजिनिअर असल्यामुळे ते मुंबईत ग्रँटरोडजवळ खेतवाडीत राहत असत. तिथेच १२ सप्टेंबर १९१२ या दिवशी फिरोज यांचा जन्म झाला. ते आठ वर्षांचे असताना जहांगीर यांचा मृत्यू झाला. यामुळे फिरोज, इतर चार भावंडे आणि आई रतीमाई घंडी यांनी रतीमाईंची बहीण डॉ. शिरीन कमिसारियट यांच्याकडे आश्रय घेतला. डॉ. शिरीन प्रयागराज (तेव्हा अल्लाहाबाद) च्या लेडी डफरीन रुग्णालयात सर्जन होत्या. १९३०च्या सविनय कायदेभंग चळवळीत फिरोज घंडी कमला नेहरूंच्या संपर्कात आले आणि त्यांनी कॉलेज शिक्षण सोडून आंदोलनात उडी घेतली. पुढे १९४२च्या ऑगस्टमध्ये कमला-जवाहर यांची मुलगी इंदिरा हिच्याशी विवाह करताना महात्मा गांधींनी त्यांना ’घंडी’ऐवजी ’गांधी’ बनवले. अलीकडे फिरोज गांधींबद्दल समाजमाध्यमे अ-विद्यापीठावर अनेक कंड्या पिकवल्या जात असतात. याकरिता जिज्ञासूंनी ’फिरोज : द फरगॉटन गांधी’, लेखक बर्टिल फाक, प्रकाशक रोली बुक्स, प्रकाशन वर्ष २०१६ हे पुस्तक अवश्य पाहावे. या पाच पारशी स्वातंत्र्यसैनिकांखेरीज आणखीही कोणी पारशी स्वातंत्र्यसैनिक माहीत असल्यास वाचकांनी अवश्य कळवावे.