सायबर गुन्ह्यांवर सरकारी ‘चक्षु’ची नजर

इंटरनेट वापरून अर्थव्यवहार करणे, हे आता सर्वमान्य झाले. ’आग तेथे धूर’ तसे ‘अर्थ तिथे गुन्हेगार’ हे गृहीतक देखील तितकेच सत्य. संगणक आणि संगणकीकृत बाबींच्या संदर्भात (म्हणजे ई-मेल, संकेतस्थळ, नेटबँकिंग) ‘हॅकिंग’ हा शब्द हल्ली बहुतेकांनी ऐकलेला असतो. हॅकिंगने अगदी आपल्या वैयक्तिक ई-मेल खात्यापासून आंतरराष्ट्रीय व्यवहारांपर्यंत सर्वत्र प्रवेश करून गोंधळ उडवला आहे. भौतिक विश्वात जसे पाकीटमार, लुटारू, दरोडेखोर असतात, तसेच सायबर विश्वातही असतात! कारण, लोभ व त्यासाठी कुठल्याही थराला जाऊन, गुन्हे करायची प्रवृत्ती हा एक मानसिक आजार आहे. आता आर्थिक कारभार डिजिटल झाल्याने, गुन्हेसुद्धा तसेच होणार. या मंडळींना ’हॅकर’ म्हणून संबोधले जाते. हे हॅकर्स म्हणजे २१व्या शतकातील भामटे उर्फ दरोडेखोर. सायबर गुन्हेगार जगाच्या कुठल्याही कानाकोपर्‍यातून नेटद्वारे गुन्हा करू शकतात. ही एक प्रचंड धोकादायक बाब आहे. जसे आपण ‘स्मार्ट’ झालो आहोत, तसेच गुन्हेगारही ‘स्मार्ट’ झाले आहेत. ते कलाकार असल्याने, डल्ला मारायचे विविध मार्ग शोधत असतात. सर्वप्रथम एक लक्षात घेतले पाहिजे की, अगदी आदिमकाळापासून देखील कोणताही समाज किंवा संस्कृती गुन्हेगारीपासून पूर्णतः मुक्त कधीच नव्हती आणि यापुढेही नसेल.


हॅकिंग म्हणजे एखाद्याच्या संगणकीय व्यवहारांमध्ये अनधिकृतरितीने प्रवेश करून, तेथील माहितीचा गैरवापर करणे. क्रेडिट कार्ड वापरून, (विशेषतः नेटवर) केलेल्या व्यवहारातील फसवणूक, ई-मेलचा वा सोशल नेटवर्कवरील खात्याचा पासवर्ड मिळवून त्यावर प्रक्षोभक मजकूर घुसडणे, नेटबँकिंगशी संलग्न असलेल्या खात्यातील पैसे चोरणे वा अन्यत्र वळवणे, औद्योगिक कंपन्यांच्या संकेतस्थळावर त्यांच्या उत्पादनांबाबत चुकीची माहिती लिहिणे वा असलेली पुसून टाकणे, सरकारी विभागांच्या संकेतस्थळावर चुकीची माहिती लिहून दिशाभूल करणे इ. संगणकीय महाजालाच्या प्रसारासोबतच ‘हॅकिंग’ची व्याप्तीदेखील जगभर तितक्याच वेगाने वाढते आहे‘सायबर गुन्हेगारी’ हा २०२४ मधील जगाला भेडसावणार्‍या, सर्वात मोठ्या धोक्यांपैकी एक आहे. अंदाज आहे की, या वर्षी सायबर गुन्हेगारीची जागतिक किंमत सहा ट्रिलियन डॉलरपर्यंत पोहोचेल. जी २०२१ मधील तीन ट्रिलियन डॉलरपेक्षा दुप्पट आहे. सायबर गुन्हेगारीमुळे डाटा उल्लंघन, आर्थिक नुकसान आणि प्रतिष्ठेला हानी पोहोचू शकते. सायबर गुन्हेगारीमुळे ओळख चोरी, आर्थिक नुकसान आणि भावनिक त्रास होऊ शकतो. सरकारांसाठी, सायबर गुन्हेगारीमुळे राष्ट्रीय सुरक्षेला धोका निर्माण होऊ शकतो आणि पायाभूत सुविधांमध्ये व्यत्यय येऊ शकतो.सायबर घोटाळ्यांना आळा घालण्यासाठी, सरकार प्रयत्नशील आहे. त्यासाठी सरकारने नवीन उपाय सादर केले.

 

दूरसंचार विभागाने विकसित केलेले ’डिजिटल इंटेलिजन्स प्लॅटफॉर्म’ (DIP) हे रिअल टाईम इंटेलिजन्स शेअरिंग, माहितीची देवाणघेवाण आणि भागधारकांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी एक सुरक्षित आणि एकात्मिक पोर्टल आहे. म्हणजे दूरसंचार सेवा प्रदाते, कायदा अंमलबजावणी संस्था, बँका आणि वित्तीय संस्था. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म, ओळख दस्तऐवज जारी करणारे अधिकारी पोर्टलमध्ये दूरसंचार संसाधनांचा गैरवापर म्हणून आढळलेल्या प्रकरणांची माहितीदेखील आहे. सामायिक केलेली माहिती त्यांच्या संबंधित डोमेनमधील भागधारकांसाठी उपयुक्त ठरू शकते. हे स्टेकहोल्डर्सच्या कारवाईसाठी ’संचार साथी’ पोर्टलवर नागरिकांनी सुरू केलेल्या विनंत्यांसाठी ‘बॅकएंड रिपॉजिटरी’ म्हणूनही काम करते.हे अ‍ॅप सरकारी विभागांसाठी उपयुक्त असून ’चक्षु’ हे सर्वसामान्य नागरिकांसाठी खुले आहे.भारत सरकारने नुकतेच ‘चक्षु’ नावाचे ऑनलाईन पोर्टल सुरू केले. या पोर्टलच्या माध्यमातून नागरिक व्हॉट्सअ‍ॅप, एसएमएस अशा कोणत्याही माध्यमातून सायबर गुन्ह्यांची तक्रार करू शकतील. भारत सरकारचे हे पोर्टल दूरसंचार विभागाद्वारे संचालित अधिकृत ’संचार साथी’ संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे. ‘नेत्र’ या शब्दावरून ‘चक्षु’ हे नाव देण्यात आले आहे.

’चक्षु’ पोर्टलवर फसवणुकीची तक्रार आल्यास पोलीस, बँका आणि इतर तपास यंत्रणा सक्रिय होतील. तक्रार केल्यानंतर काही तासांत कारवाईही सुरू होईल. या प्रकरणाची सखोल चौकशी केली जाईल आणि फसवणुकीशी संबंधित क्रमांक त्वरित ब्लॉक केला जाईल. माहितीच्या सुरक्षित देवाणघेवाणीसाठी ‘डिजिटल इंटेलिजन्स प्लॅटफॉर्म’ही (डीआयपी) विकसित करण्यात आला आहे. तक्रारदाराचे नाव आणि माहिती पूर्णपणे गोपनीय राहील. सरकारच्या या नवीन उपक्रमाचा अजून एक उद्देश म्हणजे, सोशल मीडियावर पसरवले जाणारे खोटे आणि फसवे संदेश रोखणे हाही आहे.

 

सायबर गुन्ह्यांची तक्रार नोंदवणे सोपेः नागरिक या पोर्टलवर सायबर गुन्ह्यांची तक्रार सहजपणे नोंदवू शकतात.माहिती आणि मार्गदर्शन : पोर्टल सायबर सुरक्षाविषयक विविध माहिती आणि मार्गदर्शन प्रदान करते. जसे की सायबर गुन्हेगारीचे प्रकार, सायबर गुन्ह्यांपासून स्वतःचे संरक्षण कसे करावे आणि सायबर गुन्ह्याची तक्रार कशी करावी.

तपास आणि मदत : ’चक्षु’ पोर्टलद्वारे नोंदवलेल्या तक्रारींचा तपास सायबर गुन्हेगारी शाखेचे केंद्रीय अधिकारी करतात. हे पोर्टल नागरिकांना सायबर गुन्हेगारीशी संबंधित कायदेशीर मदत आणि सल्लादेखील प्रदान करते.

’चक्षु’ पोर्टलचा वापर कसा करावा : पोर्टलवर भेट द्या. https://sancharsaathi.gov.in/sfc/

मोबाईल अ‍ॅप डाऊनलोड करा-’चक्षु’ मोबाईल अ‍ॅप गूगल आणि अ‍ॅपलच्या प्ले स्टोअरवर उपलब्ध आहे.

नोंदणी करा-पोर्टलवर किंवा अ‍ॅपवर नोंदणी करा आणि तुमचे खाते तयार करा.

तक्रार नोंदवा : ’तक्रार नोंदवा’ टॅबवर क्लिक करा आणि आवश्यक माहिती भरा.

माहिती आणि मार्गदर्शन : पोर्टलवरील विविध माहिती आणि मार्गदर्शन स्रोतांचा शोध घ्या.

 

 

’चक्षु’ पोर्टल हे सायबर गुन्हेगारीपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी आणि सायबर गुन्हेगारीशी लढा देण्यासाठी नागरिकांसाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन आहे. हे सर्व उपाय गुन्हा घडल्यानंतरचे आहेत. पण, गुन्हे टाळण्यासाठी काय? अनेक वेळा असे आढळून आले आहे की, सायबर गुन्हे, बळी पडलेल्या व्यक्तीच्या हलगर्जीपणामुळे, लोभापायी, योग्य माहिती नसल्याने, अजाणतेमुळे घडले आहेत. फार कमी प्रमाणात सायबर गुन्हेगाराचे कौशल्य असते. त्यामुळे सायबर प्रबोधन (विशेषतः मोबाईल) हा प्रभावी उपाय आहे. शाळा-महाविद्यालयात संगणक/स्मार्टफोनचे दुष्परिणाम यावर प्रबोधन होणे बंधनकारक व्हावे. नागरिकशास्त्र या विषयात याचा समावेश करण्याची हीच वेळ आहे.

१. स्मार्टफोन वापर

२. सोशल मीडिया माहिती पोस्ट करणे

३. मर्यादित सेल्फी

४. योग्य चलत चित्रण

५. सायबर गुन्हेगारी

६. स्वतःला सायबर सुरक्षित कसे ठेवाल

७. सायबर कायदे व गुन्हेगारांना झालेल्या शिक्षा

पालकांनी आपल्या पाल्यांना स्मार्टफोन देण्याच्या आधी तो कसा वापरावा, याचे प्रशिक्षण देणे अत्यावश्यक आहे .

 

डॉ. दीपक शिकारपूर

(लेखक उद्योजक व संगणक साक्षरता प्रसारक आहेत.)

deepak@deepakshikarpur.com