भावनिक थकव्याचा लकवा

 

 

 

आज सजीव जग एकप्रकारे निर्धन होत चालले आहे. वसुंधरेच्या पटलावरुन कोणत्या ना कोणत्या प्रजाती दररोज नष्ट होत आहेत. ऊर्जा आणि इतर संसाधने संपुष्टात येत आहेत. पर्यावरणाचा देखील मोठ्या प्रमाणात र्‍हास होत आहे. प्रदूषणाने मानवजाती त्रस्त आहे. हवामान वेगाने बदलत आहे. परिणामी, नैसर्गिक संतुलन धोक्यात आले आहे. अशा या आजच्या वेगवान जगात ‘भावनिक थकवा’ या संकल्पनेकडे त्यामुळे लक्ष वेधले गेले आहे. विशेषतः लोक दैनंदिन जीवन, काम आणि वैयक्तिक नातेसंबंधांच्या तणावांवर समायोजन करतात. ‘भावनिक थकवा’ म्हणजे केवळ थकवा येण्याची क्षणिक भावना नाही, ही भावनात्मक थकव्याची स्थिती आहे, जी एखाद्याच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर खोलवर नकारात्मक परिणाम करू शकते.

 

स्थानिक अथवा जागतिक घटना पाहण्यासाठी टीव्हीवर बातम्या चालू केल्याने किंवा वर्तमानपत्र उघडल्याने एखाद्याच्या मनात तीव्र भावना आणि तणाव निर्माण होऊ शकतात. जगभरात होत असलेल्या सामाजिक अशांततेव्यतिरिक्त, तुम्हाला तणावपूर्ण नोकरी, आर्थिक ताण किंवा दारिद्य्र, पालकत्व, कुटुंबातील सदस्य किंवा मित्राच्या मृत्यूचे दुःख किंवा दीर्घ आजारामुळे अनेकदा वैयक्तिक आव्हानांना सामोरे जावे लागू शकते. अलीकडच्या निवडणूक काळात उमेदवारापासून, सामान्य व्यक्तीपासून पक्षाच्या कार्यकर्त्यांपर्यंत, सगळ्यांनाच प्रचंड भावनिक थकवा आलेला दिसतो. तुम्हाला आश्चर्य वाटेल की, आपल्या पुढे काय काय वाढून ठेवले आहे किंवा तुम्ही आणखी काय काय सहन करू शकता अथवा भावनिक संघर्षाच्या जाणिवेसह, तुम्हाला अस्वस्थ आणि चिडचिड वाटू शकते. हव्या त्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी तुमचा संघर्ष आणि प्रेरणा कमी होऊ शकते. या थकव्याच्या भावना कशामुळे निर्माण होतात, हे कदाचित तुम्हाला माहीतही नसेल. पण, आपण कसे अडकले गेलो आहोत, भावनिकदृष्ट्या खचून गेलो आहोत, हे तुम्ही समजू शकता.

 

‘भावनिक थकवा’ हा त्रासदायक लक्षणांच्या पुंजक्यासारखा दिसून येतो. तो तीव्र तणावाच्या दबावाखाली विकसित होतो. वैयक्तिक, कौटुंबिक किंवा कार्यकेंद्रित संघर्षांमुळे उद्भवलेल्या अतिप्रचंड कालावधीमुळे मन, शरीर आणि आत्म्यावर मोठा परिणाम होऊ शकतो. अखेरीस, ‘भावनिक थकवा’ आयुष्यातील मोठ्या अडचणींना कारणीभूत ठरू शकतो, ज्यामुळे अनेकांना अलिप्तपणाची भावना येते आणि दैनंदिन क्रियाकलाप करण्यास ते अक्षम होतात. ‘भावनिक थकवा’ हे सामान्यपणे ‘भावनिक बर्नआऊट’चे लक्षण असते.

 

भावनिकदृष्ट्या थकल्यासारखे वाटण्यामागे अनेक घटक कारणीभूत असू शकतात. एखादी आकस्मिक क्लेशकारक घटना, दीर्घकालीन अनारोग्याची स्थिती किंवा नुकसान ही या स्थितीची फक्त काही संभाव्य पूर्वचिन्हे आहेत. या घटनांमुळे एखाद्याला ऊर्जा पुनर्प्राप्त करण्यासाठी वेळ मिळाला नसताना, अवांतर मागण्या आणि जबाबदार्‍यांखाली चिरडल्यासारखे वाटू शकते.

‘भावनिक थकवा’ येण्याच्या संभाव्य कारणांमध्ये काय समाविष्ट आहे?

 

दीर्घकालीन ताण : कामाचा तणाव, वैयक्तिक नातेसंबंध किंवा आर्थिक आव्हाने यांतून सततचा ताणतणाव कालांतराने भावनिक ऊर्जेचा साठा कमी करू शकतो. संशोधन दर्शविते की, दीर्घकालीन तणाव शरीराच्या लढा देण्याच्या (किंवा उड्डाण) प्रतिसादास सक्रिय करतो, ज्यामुळे ‘कोर्टिसोल’ या रसायनाची पातळी प्रमाणाबाहेर वाढते, ज्यामुळे मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो.

 

नोकरीचे कमी समाधान : नोकरीतील निराशा व कामातून मिळणारे अपुरे समाधान ‘भावनिक थकवा’ वाढण्यास कारणीभूत ठरू शकते. कारण, व्यक्तींना कामात असमाधानी आणि विरक्त वाटू शकते, ज्यामुळे तणाव आणि ‘बर्नआऊट’ वाढू शकतो. खराब काम, नोकरी-जीवन संतुलन : दीर्घ कामाचे तास किंवा सतत कामासंबंधी येणार्‍या दबावामुळे, खराब कामाचे ठिकाण-जीवन संतुलन बिघडवून टाकते आणि मनाला रिचार्ज करण्याच्या अक्षमतेमुळे ‘भावनिक थकवा’ येऊ शकतो. जुनाट आजार असणे : जुनाट दीर्घकालीन आजार असणे, हे भावनिकदृष्ट्या खचवणारे असते. कारण, व्यक्तींना सतत शारीरिक आणि भावनिक आव्हानांना सामोरे जावे लागू शकते.

 

दुःख आणि नुकसान : आयुष्यात अचानक किंवा सतत दुःख आणि नुकसान अनुभवल्यामुळे ‘भावनिक थकवा’ येऊ शकतो. कारण, नुकसानाशी संबंधित खोल वेदना आणि दुःख जबरदस्त खच्चीकरण करणारे असू शकते.

 

खराब समर्थन प्रणाली : मित्र किंवा कुटुंबाकडून योग्य वेळी भावनिक समर्थनाची कमतरता जाणवल्यास भावनिक थकवा वाढवू शकते. कारण, व्यक्ती एकट्या पडतात आणि आव्हानांचा प्रभावीपणे सामना करू शकत नाहीत. कमी संसाधनांसह उच्च मागण्या : ज्या परिस्थितीत व्यक्तींना पुरेसा पाठिंबा किंवा सामना करण्याच्या यंत्रणेशिवाय उच्च भावनिक मागण्यांचा सामना करावा लागतो, तेव्हा प्रचंड भावनिक थकवा येऊ शकतो. उदाहरणार्थ, काळजीवाहू किंवा उच्च-तणाव असलेल्या वैद्यकीय व्यवसायात अनेकदा अशा असंतुलनाचा अनुभव येतो.

 

नियंत्रणाचा अभाव : एखाद्याच्या जीवनात शक्तिहीन वाटणे किंवा स्वायत्तता नसणे, यांमुळे थकवा जाणवू शकतो. जेव्हा व्यक्तींना जाणवते की, त्यांचे त्यांच्या परिस्थितीवर त्यांचे नियंत्रण नाही, तेव्हा त्यांना वाढीव ताण आणि थकवा येऊ शकतो.

 

 

‘भावनिक थकवा’ जीवनाच्या विविध पैलूंवर लक्षणीय परिणाम करू शकतो. शारीरिक स्तरावर, लोकांना थकवा जाणवत असूनही झोपेचा त्रास होतो. कमी झोपेमुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होऊ शकते, ज्यामुळे व्यक्ती आजारांना बळी पडतात. भावनिक थकवा, बौद्धिक आणि वैचारिक कार्यावरदेखील तीव्र नकारात्मक परिणाम करतो. लोक स्मरणशक्ती, एकाग्रता आणि निर्णयक्षमतेशी संघर्ष करू शकतात, त्यामुळे त्यांच्या कामात किंवा वैयक्तिक जीवनात त्यांना सर्वोत्तम कामगिरी करणे कठीण होते. हा ‘भावनिक थकवा’ कसा घालवू शकतो, याबद्दल आपण पुढच्या लेखात पाहू.