पक्षीनिरीक्षण चळवळीतल्या ‘पक्षीमैत्रिणी’; घेऊया आढावा भारतातील पक्षीमैत्रिणींचा

 

स्वातंत्र्यपूर्व काळात भारतीय महिला इतर आवश्यक गोष्टींसाठी मोठा संघर्ष करीत असल्याने, त्यांचा उल्लेख इतिहासात आढळत नाही. परंतु, अनेक परदेशी महिलांनी कलात्मक पद्धतीने पक्षीनिरीक्षणाची सुरुवात केली. १८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात दोन महिलांनी दिलेले योगदान महत्त्वाचे आहे. एलिझाबेथ ग्विलिम यांनी तेव्हाच्या ‘मद्रास प्रेसिडेन्सी’मध्ये १००हून अधिक भारतीय पक्ष्यांची चित्रे जलरंगसंगतीमध्ये काढून ठेवली. त्यांनी बराच काळ चेन्नई येथे आपले न्यायाधीश पती सर हेनरी ग्विलिम यांसोबत व्यतीत केला आणि तिथेच त्यांची समाधी (मृत्यू सन १८०७) देखील आहे. त्यांची १२१ जलरंग चित्र कॅनडा येथील ‘मॅकगिल विद्यापीठा’च्या ‘ब्लॅकर वूड’ संग्रहालयात पाहायला मिळतात. याच काळात बंगालमध्ये सरन्यायाधीश असणार्‍या सर एलिजाह इम्पे यांची पत्नी मेरी इम्पे यांना कलेची विशेषतः चित्रकला आणि संगीताची प्रचंड आवड होती. त्यांनी सन १७७७ मध्ये छोटेखानी प्राणी संग्रहालय सुरु केले आणि आजूबाजूच्या कलाकारांना आमंत्रित करून वेगवेगळ्या माध्यमांत संग्रहालयातील पशुपक्ष्यांची चित्रणे करून घेतली. चित्रकारांनी नवीन प्रयोग करत प्रथमच पारंपरिक मुघल आणि पाश्चिमात्य पद्धतीचा वापर करून चित्र काढली. चित्रांमध्ये रंगछटांचा आणि सावल्यांचा चपखल वापर ही या कलाकृतींची वैशिष्ट्ये होती. सर्व कलाकारांनी मिळून ३०० रेखाटने केली. ही रेखाटने संशोधकांसाठी फार मोलाची ठरली. या अभ्यासपूर्ण आणि तपशीलवार चित्रांचा उपयोग पक्ष्यांच्या अनेक नवीन प्रजातींचे वर्णन करताना झाला. त्यांपैकी एक म्हणजे अतिशय मनमोहक दिसणारा मोनाल फेसन्ट. इम्पे यांच्या महत्त्वपूर्ण योगदानाची पावती म्हणून मोनाल फेसन्टचे शास्त्रीय नाव Lophophorus impejanus असे ठेवण्यात आले.

१८२७ ते १८३८च्या दरम्यान एलिझाबेथ गॉल्ड यांनी पती जॉन गॉल्ड आणि जॉन अडुबॉन या दोन प्रसिद्ध पक्षी चित्रकारांबरोबर अनेक भारतीय पक्ष्याची चित्र काढून ठेवली. एलिझाबेथ यांनी जलरंग आणि तैलरंग वापरून हिमालयातील ६००हून अधिक पक्ष्यांचे शिळाछाप तयार केले. हा आतापर्यंतचा सर्वात मोठा पक्षीचित्रसंग्रह आहे. १८५५च्या दरम्यान मार्गारेट बशबी लासिलिस यांनी तामिळनाडू येथील ऊटीजवळील कोटगिरी येथे पश्चिम घाटातील अनेक पक्ष्यांची चित्र आणि नोंदी करून ठेवल्या. मार्गारेट यांना लहानपणापासूनच पक्षीनिरीक्षण आणि चित्रकलेची आवड होती. पुढे कॉफीचे मळे सांभाळत त्यांनी पक्षीअभ्यासात अमूल्य योगदान दिले.

भारतातील विविध प्रांतांतून महिलांनी पक्षीचळवळीला बळकटी देण्याचे काम केले. याची सुरुवात १९७०च्या आसपास झाली. जमाल अरा यांनी बिहारमध्ये असताना ‘Watching Birds’ हे सचित्र पुस्तक प्रकाशित केले. या पुस्तकामुळे अनेक लोकांना पक्षीनिरीक्षणाची गोडी निर्माण झाली. हे पुस्तक अनेक भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केले गेले. दिल्लीच्या रहिवासी असणार्‍या उषा गांगुली यांनी ‘Guide to the Birds of the Delhi Area’ हे पुस्तक प्रकाशित केले. हे पुस्तक अनेक नवीन पक्षीमित्रांसाठी आजही मार्गदर्शक ठरत आहे. उषा गांगुली यांनी संकलित केलेल्या माहितीचा उपयोग करून दिल्ली आणि आजूबाजूच्या परिसरातील पक्ष्यांची यादी तयार करण्यात आली आहे. डॉ. प्रिया दाविदार यांनी १९७०च्या दशकात परागीकरणामध्ये पक्षी कशी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, याविषयी केलेले संशोधन नाविन्यपूर्ण होते. दक्षिण भारतातील जंगलांमधील पक्षीवैविध्य आणि परिसंस्थेतील त्यांचे महत्त्व अभ्यासण्याचा पायंडा त्यांनी पडला.

 

 

‘बर्डस ऑफ इंडियन सबकॉन्टिनेंट’ हे भारतात सर्वाधिक वापरले जाणारे पुस्तक लिहिण्यात कॅरल इन्स्कीप यांचा मोलाचा वाटा आहे. केवळ भारतच नव्हे, तर आपल्या शेजारील नेपाळ आणि भूतान या देशांतील पक्ष्यांची माहितीही या पुस्तकात मिळते. या पुस्तकाच्या आधारे अनेक प्रादेशिक पुस्तकेदेखील कॅरल यांनी संपादित केली आहेत. असेच एक अत्यंत उपयुक्त पुस्तक म्हणजे पामेला रसमुसेन यांचे ’Birds of South sia : The Ripley Guide’ या पुस्तकाचे दोन खंड असून पक्ष्याच्या सवयी, अधिवास आणि त्यांचा आढळ याची अत्यंत सुरेख माहिती यामध्ये वाचायला मिळते. मूळच्या अमेरिकन असणार्‍या पामेला याचे पुस्तकांव्यतिरिक्त अजून एक मोलाचे योगदान आहे, ते म्हणजे रानपिंगळ्याचा पुनर्शोध. पामेला यांनी १९९७ मध्ये महाराष्ट्रातील शहादा येथे रानपिंगळ्याची नोंद केली. १८८४ सालानंतर तब्बल ११३ वर्षांनंतर या पक्ष्याची नोंद केली गेली आणि त्याच्या पुनर्शोधावर शिक्कमोर्तब झाले. या शोधाचा परिणाम म्हणून अनेक पक्षी अभ्यासकांनी केवळ या पक्ष्याचाच नव्हे, तर सातपुड्यातील अनेक पक्ष्यांचा अभ्यास करण्यावर भर दिला.

१९९०च्या दशकापासून महिलांनी वन्यजीव अभ्यासामध्ये आणि संवर्धनामध्ये प्रचंड काम केल्याचे दिसते. पक्षीनिरीक्षण हा केवळ छंद म्हणून नव्हे, तर शास्त्रशुद्ध अभ्यास करण्याकडे महिलांचा कल वाढताना दिसतो. अरुणाचल प्रदेशसारख्या घनदाट जंगलात राहून धनेश पक्ष्यावर अभ्यास करणार्‍या डॉ. अपराजिता दत्ता यांचे काम थक्क करणारे आहे. धनेश पक्ष्यावर संशोधन करून ते स्थानिक लोकांना समजावून सांगून संवर्धनापर्यंत काम करताना अपराजिता यांनी जवळपास २५ वर्षे सततमेहनत घेतली आहे. बिबट्यांवरील संशोधनासाठी ओळखल्या जाणार्‍या डॉ. विद्या अत्रेय यांनी संशोधनाची सुरुवात फळभक्षी पक्ष्यांपासून केली होती. डॉ. दिव्या मुदप्पा यांनी मलबारी धनेशाच्या जीवनचक्राचा अभ्यास करून जंगले राखण्यात या पक्ष्याचा किती महत्त्वाचा वाटा आहे, हे दाखवून दिले आहे. डॉ. गझाला शहाबुद्दीन यांनी हिमालयातील सुतार पक्ष्यांवर अनेक वर्षे अभ्यास केला आहे. केवळ एकाच पक्ष्यावर किंवा पारंपरिक पद्धतीचे संशोधन न करता, नवनवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यातही ‘पक्षीमैत्रिणी’ अग्रेसर आहेत. जसे की, डॉ. फराह इश्तियाक यांनी पक्ष्यांमध्ये होणार्‍या हिवतापाचा अभ्यास परदेशात आणि भारतात केला आहे. त्यामुळे मानव आणि वन्यजीव यांतील परस्पर संबंध जाणून घेणे, शक्य झाले आहे. डॉ. प्राची मेहता यांचा निशाचर असणार्‍या घुबडांवरील अभ्यास महाराष्ट्रात सर्वश्रुत आहे. चंबळच्या खोर्‍यात राहून परवीन शेख ‘इंडियन स्कीमर’ पक्ष्यांचा प्रवास जाणून घेत आहेत. शहरांमध्ये सहजपणे आढळणार्‍या परिया घारींचे विश्व उलगडण्यामध्ये उर्वी गुप्ता यांनी यशस्वी वाटचाल केली आहे. नाशिकमधील प्रतीक्षा कोठुळे गिधाडांचे संवर्धन करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत. डॉ. अक्षया माने यांनी अंदमान-निकोबार द्वीपसमूहातील बेटावर राहून पाकोळ्यांचा अभ्यास केला आहे.

 

फक्त संशोधनाचाच नाही, तर पक्षीमैत्रिणी निरनिराळ्या पद्धतीने आपला सहभाग नोंदवतात. आसाममधील पूर्णिमा देवी बर्मन या लोकसहभागातून ’Greater djutants’ चे संवर्धन करीत आहेत, तर ताडोबातील ‘पक्षीमैत्रिणी’ पर्यटकांना विविध पक्षी दाखवण्यामध्ये तरबेज आहेत. बानो हारालू या अमूर ससाण्याच्या संवर्धन योजनांचा नागालँडमधील स्थानिक लोकजीवनावर होणारा परिणाम समजून घेत आहेत. गरिमा भाटिया या पक्षीनिरीक्षणाचा आनंद लहान मुलांपर्यंत प्रभावीपणे कसा पोहोचवता येईल, याचे विविध पर्याय पडताळून बघत आहेत, तर सांगलीतील सुनीता शिनगारे पक्ष्यांसाठी खोपा तयार करण्यात आणि जखमी पक्ष्यांची सुश्रुषा करण्यात व्यस्त आहेत. पेशाने पशुवैद्य असणार्‍या डॉ. उष्मा पटेल यांनी जखमी घारीला कृत्रिम पाय बसवून संवर्धनात यशाची नवीन व्याख्या तयार केली आहे. अभिषेका कृष्णगोपाल आणि संगीता कडूर यांसारखे कलाकार चित्रांच्या आणि छायाचित्रणाच्या माध्यमातून पक्षीचळवळीला हातभार लावत आहेत. खरं तर ही यादी न संपणारी आहे. थोडक्यात काय तर, भारतात महिलांनी पक्षीनिरीक्षणाचे क्षितिज विस्तारण्यात सशक्त भूमिका बजावली आहे आणि भविष्यातही त्यांचे योगदान सुरूच राहील, यात शंका नाही. फक्त गरज आहे ती, आपल्या समजुतींच्या कक्षा रुंदावून, डोळसपणे ‘पक्षीमैत्रिणीं’च्या कार्याची दाखल घेण्याची.