साथसोबत सकारात्मक व्यसनांची...

 

२६ जून रोजी जगभरात ‘जागतिक व्यसनविरोधी दिन’ साजरा करण्यात आला. व्यसन हा एक आजार आहे, हे आपल्यालाही माहीत आहे. अमली पदार्थ आणि अल्कोहोलचा गैरवापर तुमचा मेंदूच बदलतो. ज्यामुळे तुम्हाला तर्कशुद्ध वा विधायक निर्णय घेणे कठीण होते. व्यसनमुक्त होण्याचा अगदी मूलभूत निर्णयसुद्धा घ्यावयास जमत नाही. व्यसनाशी निगडित तोटे, संकटे आणि समस्यादेखील आपल्याला माहीत आहेत. कदाचित तुम्ही इतर अनेकांप्रमाणे, आपल्या प्रियजनांना आणि मित्रांना गमावले असेल, जीवनातील उत्तम संधी गमावली असेल, प्रसन्न अनुभव गमावला असेल, सुखसंपत्ती गमावली असेल.

तुम्ही कधी असे क्षण अनुभवता का, जेव्हा तुम्हाला हे आतून जाणवू लागते की, तुम्ही ज्या सवयी आणि क्रियाकलापांमध्ये आजपर्यंत भाग घेत होता, त्या तुम्हाला आता तृप्ती देत नाहीत? ज्या संतोष आणि आणि समाधानाची तुम्हाला त्यातून अपेक्षा होती, ते तुम्हाला यापुढे मिळणार नाही? बर्‍याचदा या क्षणांमुळे तुम्हाला नैराश्य, आत्म-शंका अपराधी भावना, इतर नकारात्मक भावना अनुभवास येताना दिसतात. तुम्हाला आपण हरवलेले किंवा ‘डिस्कनेक्ट’ झाल्यासारखे काहीही वाटत असले तरी, हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे की, तुम्ही अनुभवत असलेले कोणतेही नकारात्मक व्यसन, ऊर्जा, नातेसंबंध इत्यादींचे सकारात्मक व्यसनात रूपांतर होऊ शकते. होय, एक सकारात्मक व्यसन. जेव्हा तुम्ही ‘सकारात्मक व्यसन’ या शब्दाचा विचार करता, तेव्हा तो थोडासा विरोधाभास वाटतो. याचे कारण असे आहे की, आधुनिक समाजात ‘व्यसन’ हे नकारात्मक आणि विघातक मानले जाते आणि तो आजार म्हणूनही ओळखला जातो.

‘सकारात्मक व्यसनं’ ही तुम्हाला दैनंदिन जीवनात आनंद देत असलेल्या असलेल्या गोष्टींपेक्षा जास्त आहेत. तुम्हाला आनंद देणारा आणि तुमचा वेळ निरोगी, उत्पादक मार्गांनी घालवणारा छंद असणे हे मानवी शरीरासाठी आणि मानसिकतेसाठी चांगले आहे. तुमच्या व्यसनाधीन व्यक्तिमत्त्वाला सकारात्मक फायदा होऊ शकेल, अशा गोष्टीत बदलण्यासाठी काही आवश्यक पावले उचलावी लागतील. यासाठी विचार करावा लागेल तो म्हणजे, नकारात्मक ऊर्जा कशी सोडवायची किंवा स्वतःला कसे विधायक बनवायचे? अनेक स्व-वर्णित व्यसनींनी सहज ओळखता येण्याजोग्या व्यसनांचा विकास होण्याआधीच इतरांपेक्षा वेगळे वाटत असल्याचे नोंदवले आहे. यामध्ये इतरांच्या तुलनेने अस्वस्थ, एकटेपणा, अस्वस्थ किंवा अपूर्ण वाटणे समाविष्ट आहे. हा नकारात्मक अनुभव घालवून स्वतःला हलकेफुलके किंवा प्रफुल्लित करण्याच्या प्रयत्नात व्यसनाच्या नादात अडकल्याचे अनेक जण नमूद करतात.

डॉ. विल्यम ग्लासर नावाचे एक अमेरिकन तत्वज्ञानी आणि मानसोपचारतज्ज्ञ होते, ज्यांनी मन आणि त्याच्या कार्यपद्धतीबद्दल लिहिले. ग्लासर यांनी व्यसनांचे स्वरूप आणि व्यसनाधीन व्यक्तिमत्त्वांवर संवेदनशील लिखाण केले आहे. व्यसनाधीनता ही अशी रासायनिक सवय आहे, जी कालांतराने तुम्ही नकळतपणे स्वेच्छेने केलेल्या निवडी करणे थांबवते आणि व्यसन तुमची मानसिक आणि शारीरिक गरज बनू लागते. व्यसनाधीनतेचा सामना करणे आव्हानात्मक असताना, सकारात्मक व्यसनासारखी गोष्ट असेल तर? तुमच्या व्यसनावर मात करण्यासाठी प्रयत्न करताना तुम्ही अशी काही पावले उचलू शकता जी तुम्हाला आयुष्यातील विधायकतेसाठी तयार करू शकतात.

डॉ. ग्लासर त्याचे वर्णन ‘सकारात्मक व्यसन’ असे करतात. सकारात्मक व्यसने मुळीच व्यसन आहे का, हा प्रश्न आहे. सकारात्मक व्यसनांसाठी ग्लासरच्या निकषांवर एक नजर टाकल्यास लक्षात येते की, एखाद्या क्रियाकलापाला ‘सकारात्मक व्यसन’ म्हणून वर्गीकृत करण्यासाठी, त्यात स्पर्धा नसावी आणि दिवसातून सुमारे एक तास त्यासाठी देणे आवश्यक आहे, अत्यंत सोपे, त्यामुळे मानसिक कष्टाची गरज लागणार नाही, एकट्याने करणे सोपे आहे, लोकांवर अवलंबून राहण्याची गरज नाही, शारीरिक, मानसिक, आध्यात्मिक मूल्य असल्याचे मानले जाते. कायम करत राहिल्यास थोडीफार सुधारणा होईल, असा विश्वास आहे. शिवाय त्यात स्वत:ची टीका करणे अभिप्रेत नाही.

 

व्यसने पूर्णपणे नकारात्मक आहेत, तरीही असा युक्तिवाद केला जाऊ शकतो की, काही लोकांसाठी त्यांच्या आवडीच्या व्यसनात गुंतण्याचे बरेच फायदे आहेत. जर आपण व्यसनाचे संभाव्य फायदे पाहिले, तर त्यात खालीलपैकी काही गोष्टी समाविष्ट असू शकतात:

वरील अनुभव पाहता लक्षात येते की, व्यसनाचा एक संबंधित प्रकार म्हणजे केवळ आनंदासाठी काम करणे आवश्यक आहे. एक मनोचिकित्सक म्हणून माझ्यासाठी हे विशेष स्वारस्यपूर्ण वाटते. बर्‍याचवेळा ‘वर्काहोलिक’ हा शब्द असाधारणपणे कठोर परिश्रम करणार्‍या लोकांसाठी अन्यायकारक आहे का किंवा अशा लोकांना खरोखरच मद्यपानाच्या तुलनेत काम करण्याचे व्यसन आहे का? कधीकधी उत्तर असते, दोन्ही! जे नियमितपणे पहाटेपासून मध्यरात्रीपर्यंत समरसून काम करतात. परंतु, थकवा येण्याऐवजी आनंदाचा अनुभव घेतात ते खरेच वेगळ्या अर्थाने व्यसनी आहेत. त्यांच्या मेंदूमध्ये अफूसारखी रसायने बाहेर पडतात. तथापि, ‘वर्कहोलिक व्यसन’ हा विध्वंसक मादक पदार्थांच्या व्यसनांना एक रचनात्मक पर्याय असू शकतो. तुम्ही प्रयत्न करू शकता अशा काही सकारात्मक व्यसनांमध्ये ध्यान, व्यायाम (कोणताही प्रकार), वाचन स्वयंपाक, बेकिंग, संगीत ऐकणे, नृत्य किंवा कुठलाही छंद हे समाविष्ट आहेत. ही काही सकारात्मक व्यसने आहेत, जी तुमच्या निरोगी जीवनात समाविष्ट करण्यासाठी उपलब्ध असू शकतात! जेव्हा तुम्ही स्वतःला हानिकारक व्यसनांनी जखडलेले दिसाल आणि तुम्ही स्वतःला त्यापासून मुक्त करू इच्छित असाल, तेव्हा सकारात्मक व्यसन निर्माण करणे हा एक उत्तम मार्ग आहे.

आपण सर्वजण सकारात्मक व्यसनाचे स्वतःचे प्रकार व रममाण होण्याचे आपले स्वतःचे मार्ग शोधू शकतो. लोक अनेकदा त्यांच्या स्वतःच्या जीवनातून उदाहरणे देतात. संगीतकार त्यांच्या उत्कृष्ट संगीताच्या सादरीकरणातून आनंदाची नोंद करतात आणि जेव्हा प्रेक्षक उत्कृष्ट कामगिरीचे कौतुक करतात, तेव्हा अभिनेते आनंदाचा सहज सुंदर अनुभव घेतात. निरोगी सवयी तयार करताना, तुम्हाला बरे वाटेल असे काहीही करा. जॉग किंवा धावणे, ध्यान करणे किंवा मेकअप करणे, तुम्हाला जे काही आनंददायी वाटते, कोणताही क्रियाकलाप जो तुम्हाला आनंद देतो, त्याचा फायदा घेण्यास आणि ते करण्यास घाबरू नका! जीवनाने दिलेला आनंद स्वीकारा.