हसले हसले, हरवून मला मी बसले...

तुम्ही टीव्हीवरील कार्टून मालिका पाहत पोट धरून हसत असाल किंवा वर्तमानपत्रातील कार्टून बघून स्मित करत असाल, हसणे केव्हाही चांगले आहे, अशा हा तणावमुक्तीचा एक उत्तम किफायतशीर प्रकार आहे आणि हा विनोद नाही. लोकांमध्ये हास्य आणि त्याचे फायदे याबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी ‘जागतिक हास्य दिन’ मे महिन्याच्या पहिल्या रविवारी दरवर्षी साजरा केला जातो. तसा तो यंदाही उत्साहात साजरा करण्यात आला. तुम्ही लोकांना हसणे हे सर्वोत्तम औषध आहे, असे म्हणताना ऐकले असेल आणि या विधानात तथ्य आहे. मानसशास्त्रज्ञ आणि डॉक्टरही या दाव्याशी सहमत आहेत. हसल्याने तुम्हाला बरे वाटते आणि हसणे कमी झाल्यानंतरही ही सकारात्मक भावना तुमच्यासोबत राहते.विनोद तुम्हाला कठीण परिस्थिती, निराशा आणि नुकसानातून सकारात्मक, आशावादीदृष्टिकोन ठेवण्यास मदत करतो. भीतीचा सामना करताना हसणे हे धैर्य आहे, जे आपणास आवश्यक असेल तेव्हा आपण स्वत:ला देऊ शकतो.

अडचणीच्या काळात, आपल्या समस्या मोठ्या प्रमाणात वाढू शकतात. हास्याचा निरोगी डोस या आव्हानांना नियंत्रणात ठेवण्यास मदत करतो, ज्यामुळे माणसं कमी घाबरतात आणि या समस्येवर मात करण्यासाठी सक्षम बनतात. अंधकारमय काळातही हास्यासारखा प्रभावी उपचार करणारे ही एक अद्वितीय मानवी क्षमता आहे. काहींचा असाही विश्वास आहे की, विनोद आणि हास्य हेच मानवांना प्राण्यांपेक्षा वेगळे ठरवतात. हसणे वैचारिक लवचिकता वाढवून आणि मानसिक ताठरपणा कमी करून सर्जनशीलता आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता वाढविण्यात मदत करू शकते.जेव्हा तुम्ही हसायला सुरुवात करता, तेव्हा ते तुमचा केवळ मानसिक भार हलका करत नाही, तर तुमच्यात शरीरात शारीरिक बदल घडवून आणते. हसणे तुमची रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करते, मूड वाढवते, वेदना कमी करते आणि तणावाच्या हानिकारक प्रभावांपासून तुमचे रक्षण करते. आपल्याला राग सोडण्यास आणि दुसर्‍याला लवकर क्षमा करण्यासदेखील मदत करते. हसणे ही सुधारात्मक शक्ती आहे, जी आपल्याला विक्षिप्त बनण्यापासून प्रतिबंधित करते.

तुमचे मन आणि शरीर पुन्हा संतुलनात आणण्यासाठी चांगल्या हसण्यापेक्षा इतर कुठलीही गोष्ट जलद किंवा अधिक विश्वासार्हपणे कार्य करत नाही. हसणे, मग ते स्वतः करताना किंवा त्याचे निरीक्षण करताना मेंदूचे अनेक भाग सक्रिय होतात. उदाहरणार्थ मेंदूचा मोटर कॉर्टेक्स, जो स्नायूंवर नियंत्रण ठेवतो; फ्रंटल लोब (पुढचा भाग), जो तुम्हाला संदर्भ समजण्यास मदत करते आणि लिंबिक प्रणाली, जी तुमच्या सकारात्मक भावना सुधारते. मेंदूचे हे सर्व सर्किट(परिक्रमा) चालू केल्याने मज्जासंस्थेसंबंधीची सांगड (न्यूरल कनेक्शन) मजबूत होते आणि निरोगी मेंदूला त्याच्या क्रियाकलापांमध्ये समन्वय साधण्यास मदत होते. हसण्यामुळे तुमचे ऑक्सिजनयुक्त हवेचे सेवन वाढते, तुमचे हृदय, फुफ्फुसे आणि स्नायू उत्तेजित होतात आणि तुमच्या मेंदूद्वारे सोडले जाणारे ‘एंडोर्फिन’ वाढते. ‘एंडोर्फिन’ एकंदरीत कल्याणाची भावना वाढवतात आणि तात्पुरते वेदना कमी करू शकतात. हसल्याने आनंद आणि आनंदासारख्या भावनांचे नुराल (मज्जासंस्थेसंबंधी)मार्ग सक्रिय करून, हास्य तुमचा मूड सुधारू शकते आणि तणावामुळे होणारा तुमचा शारीरिक आणि भावनिक प्रतिसाद कमी तीव्र करू शकते.

नुसतेच दुःख आणि वेदनांपासून मुक्त होण्यापेक्षा, हास्य तुम्हाला अर्थ आणि आनंदाचे नवीन स्रोत शोधण्याचे धैर्य आणि सामर्थ्य देते. हसणे तुमच्या मेंदूला रिचार्ज करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे उदासीनतेवरील औषधे करतात, त्याप्रमाणे हसण्यामुळे मेंदूतील ‘न्यूरोट्रान्समीटर सेरोटोनिन’ची पातळी नियंत्रित करण्यात मदत होऊ शकते. धमक्यांमुळे होणार्‍या तुमच्या मेंदूच्या प्रतिसादांना काबूत करून हास्य आपले ‘न्यूरोट्रान्समीटर’ आणि ‘कॉर्टिसॉल’सारख्या हार्मोन्सचे उत्सर्जन मर्यादित करते, जे कालांतराने रोगप्रतिकारक प्रणाली कमी करू शकतात. हास्य हा तणावावर उतारासारखा आहे, ज्यामुळे या प्रणाली कमकुवत होतात आणि रोगांची असुरक्षा वाढते. हास्य हृदयाचे रक्षण करते. हसण्यामुळे रक्तवाहिन्यांचे कार्य सुधारते आणि रक्त प्रवाह वाढतो. ज्यामुळे तुम्हाला हृदयविकाराचा झटका आणि इतर हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी समस्यांपासून संरक्षण मिळू शकते. हसण्याने तुमची रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारते. नकारात्मक विचार रासायनिक अभिक्रियांमध्ये प्रकट होतात. ज्यामुळे तुमच्या शरीरावर अधिक ताण येतो आणि तुमची प्रतिकारशक्ती कमी होते. याउलट, सकारात्मक विचार खरोखरच ‘न्यूरोपेप्टाइड्स’ सोडू शकतात, जे तणाव आणि संभाव्य-गंभीर आजारांशी लढण्यास मदत करतात. नॉर्वेमध्ये केलेल्या अभ्यासात असे दिसून आले आहे की, विनोदाची चांगली भावना असलेले लोक, जास्त हसत नाहीत अशा लोकांपेक्षा जास्त काळ जगतात.

विनोद तुमचे ओझे हलके करतो, आशा निर्माण करतो, तुम्हाला इतरांशी जोडतो. संघर्ष व्यवस्थापित करण्यासाठी आणि भावना तीव्र असताना तणाव कमी करण्यासाठी हास्य हे विशेष शक्तिशाली साधन आहे. हसणे तुम्हाला तुमचा राग, निर्णय, टीका आणि शंका विसरण्यास मदत करते. रोमॅण्टिक भागीदार, मित्र आणि कुटुंब किंवा सहकारी असोत, आपण तीव्र मतभेदांना गुळगुळीत करण्यासाठी विनोद वापरणे शिकू शकतो. प्रत्येकाची तणाव पातळी कमी करू शकतो आणि ते तुटण्याऐवजी आपले नातेसंबंध मजबूत करतील, अशा प्रकारे संवाद साधू शकतो. जटील गोष्टीची मजेशीर बाजू पाहिल्याने समस्यांबाबत प्रगल्भ दृष्टिकोन येऊ शकतो आणि कटुता किंवा नाराजी मनात न धरता संघर्षातून पुढे जाण्यास व्यक्ती सक्षम होऊ शकते. लहानपणी, आपण दिवसातून शेकडो वेळा हसायचो. परंतु, प्रौढ म्हणून, जीवन अधिक गंभीर होते आणि हसणे अधिक कमी होते.

हसणे जीवनात आनंद आणि उत्साह जोडते, चिंता आणि तणाव कमी करते. हसण्यामुळे लवचिकता आणि विधायकता यांसारख्या सकारात्मक भावना निर्माण होतात. सर्जनशील विचार वाढवतात. संशोधकांना असे आढळून आले आहे की, विनोद आणि हास्याने अनुभवलेल्या या सकारात्मक भावना जीवनाची अर्थपूर्णता स्वीकारायला शिकवतात आणि वृद्ध प्रौढांना त्यांना आयुष्यभर आलेल्या अडचणींबद्दल कडवटपणा न ठेवता सौम्य दृष्टिकोन ठेवण्यास मदत करतात.हास्य खरोखरच संसर्गजन्य आहे-फक्त हसणे ऐकून तुमच्या मेंदूला प्रेरणा मिळते आणि तुम्हाला हसायला आणि मजा करायला तयार करते. हसा आणि जग तुमच्याबरोबर हसेल. तुमच्या स्वतःच्या परिस्थितींबद्दल हसण्याचा मार्ग शोधा आणि तुमचा तणाव कमी होत असल्याचे दिसेल.

 

-डॉ. शुभांगी पारकर