मानसिक प्रतिकारशक्ती महत्त्वाची!

'कोविड-१९’ महामारी हे आधुनिक जगासाठी आजही मोठे आव्हान बनले आहे. त्याच्या पहिल्या घोषणेपासून आजपर्यंत ६०० दशलक्षांहून अधिक लोकांना संसर्ग झाला आणि ६.५ दशलक्ष लोक मरण पावले आहेत. ‘कोविड-१९’ साथीच्या आजारादरम्यान, लोकांना संसर्गाची, कोरोनाच्या वैद्यकीय गुंतागुंतीची आणि स्वतःच्या मृत्यूची भीती होती. शिवाय आपल्या जवळचा कोणीतरी प्रियजन आजारी पडेल किंवा मरण पावेल, अशी भीतीही त्यांना वाटत होती. लोकांना विषाणू पसरवणार्‍या इतरांशी संपर्क ठेवायची भीती वाटत होती. वेगळे ठेवणे, विलगीकरणाची गरज, हॉस्पिटलायझेशन आणि आरोग्य सुविधांमध्ये सहज प्रवेश नसणे, यामुळे जनमानसाची घाबरगुंडी उडाली होती. संसर्ग होण्याच्या गंभीर जोखमीव्यतिरिक्त, या साथीच्या रोगामुळे अनेक सामाजिक, कौटुंबिक आणि कामाच्या मर्यादा निर्माण झाल्या आहेत. परिणामी, ते तणाव आणि मानसिक आरोग्य समस्यांचे एक महत्त्वपूर्ण कारण बनले आहे.

साथीच्या आजारादरम्यानचा ताण हा संसर्ग होण्याची भीती आणि त्याचे भयानक परिणाम, तसेच असाहाय्यता, निराशा, एकाकीपणाची भावना, व्यावसायिक आणि सामाजिक कार्यात बरेच बदल आणि अनपेक्षित आर्थिक संकट या दोन्हींशी संबंधित आहेत. अडचणींचा प्रभावीपणे सामना करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरू शकणारा एक गुण म्हणजे सकारात्मक प्रवृत्ती, एक स्थिर संज्ञानात्मक स्वभाव, जो नैराश्याच्या अगदी विरुद्ध आहे आणि स्वत:बद्दलच्या, इतर घटना आणि भविष्याबद्दल सकारात्मक धोरणाशी संबंधित आहे.जगभरातील शास्त्रज्ञ कोरोना विषाणूचा सामना करण्याचे अनेक मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न करीत असताना, एक तुर्की, क्वांटम विचार तंत्र प्रशिक्षक सेहिरलिओग्लू रोगाविरुद्ध लढण्यासाठी एक शक्तिशाली साधन म्हणून सकारात्मक विचारांचा आग्रह करत होती. साथीच्या आजाराच्या काळात लोकांनी खाण्यापिण्याकडे जितके लक्ष देणे अपेक्षित आहे, त्यापेक्षा त्यांच्या मानसिक आरोग्याकडेही त्यांनी लक्ष दिले पाहिजे, असे तिचे म्हणणे. कारण, दुःख ही अशी भावना आहे, जी रोगप्रतिकारकशक्तीला सर्वात जास्त कमकुवत करते. ती पुढे म्हणाली, भावनिकदृष्ट्या मजबूत असणे आणि स्वतःशी प्रसन्न व शांत असणे याकडे आपण सर्वात जास्त लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.

सेहिरलिओग्लूच्या मते, आपल्या सर्वांना आता बाह्य जगातून आपल्या आंतरिक जगाकडे वळण्याची आणि आपली वैयक्तिक स्थान आणि भावनांना बळकट करण्याची ही वेळ आहे.मेंदू, भावना आणि रोगप्रतिकारकशक्ती यांच्यातील दुवे मानवी आरोग्यावर माणसाच्या वृत्तीचे महत्त्व दाखवून देतात. अलीकडील संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, रोगप्रतिकारकशक्तीचा प्रत्येक भाग कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे मेंदूशी जोडलेला असतो. हे संधान थेट मज्जासंस्थेच्या जोडणीतून किंवा रासायनिक संदेशवाहकातून आणि हार्मोन्सच्या संगतीद्वारे होऊ शकते. या विविध सूक्ष्म जोडण्यांमुळे, माणसाचे प्रत्येक विचार, भावना आणि अनुभव रोगप्रतिकारकशक्तीला विशिष्ट संदेश पाठवतात. त्यांनी पाठवलेल्या या संदेशाच्या प्रकारावर अवलंबून, असलेली रोगप्रतिकारकशक्तीची कार्यक्षमता एकतर वर्धित तरी होते किंवा प्रतिबंधित तरी केली जाते. सोप्या भाषेत सांगायचे, तर सकारात्मक भावना (म्हणजे आनंद आणि आशावाद) रोगप्रतिकारकशक्ती वाढवतात आणि नकारात्मक भावना (दुःख आणि निराशावाद) त्या प्रतिबंधित करतात. सकारात्मक मानसिक दृष्टिकोन, तणावाला सामोरे जाण्यासाठी प्रभावी विचार आणि आघात आणि आव्हानांना प्रभावीपणे सामोरे जाण्याची क्षमता यासारख्या काही वैशिष्ट्यांना रोगप्रतिकारकशक्ती गुणधर्म म्हणून संशोधन लेबल करत. अशाप्रकारे आपल्या विचारांचा आणि त्यांच्याशी निगडित असलेल्या भावनांचा आपल्या रोगप्रतिकारकशक्तीवर खोलवर परिणाम होतो.

तणाव आणि रोगप्रतिकारक प्रणाली यांच्यातील संबंधांबद्दलच्या ३० वर्षांच्या संशोधनाचा समावेश असलेल्या ३०० हून अधिक अभ्यासांच्या मोठ्या विश्लेषणात असे आढळून आले की, तणावपूर्ण घटनांमुळे रोगप्रतिकारक शक्तीचे कार्य बदलू शकते. ज्या लोकांनी त्यांच्या जीवनाचे ‘तणावपूर्ण’ म्हणून मूल्यांकन केले किंवा अनाहूत नकारात्मक विचारांची नोंद केली, त्यांच्यामध्ये ज्यांचे कार्य विषाणू आणि ट्यूमर संक्रमित पेशींना लक्ष्य करणे आणि शरीरातून काढून टाकणे आहे, अशा नैसर्गिक किलर पेशींमध्ये लक्षणीय घट झाली होती. एकंदरीत तणावाचा प्रकार आणि कालावधी कोणत्या प्रकारचा बदल होतो, हे ठरवते. आशावादाचा परिणाम एखाद्या व्यक्तीच्या रोगप्रतिकारकशक्तीवरदेखील होऊ शकतो. एका अभ्यासात ‘एचआयव्ही’बाधित लोकांमध्ये आशावाद आणि रोगाच्या प्रगतीचादेखील तपास केला तेव्हा असे आढळले की, आशावाद असलेल्या लोकांमध्ये परिणाम अत्यंत सकारात्मक होते. शिवाय, दुसर्‍या अभ्यासात असे आढळून आले की, ‘एचआयव्ही पॉझिटिव्ह’ असलेल्या आशावादी पुरुषांमध्ये मृत्युदर कमी होता.

क्वीन्सलॅण्ड विद्यापीठाच्या अभ्यासानुसार, सकारात्मक दृष्टिकोन तुमची रोगप्रतिकारकशक्ती सुधारू शकतो, शिवाय तुम्हाला दीर्घायुष्यात मदत करू शकतो. लोक बहुतेक वेळा वृद्धत्वाला दुर्दैवाचा आणि निराशेचा काळ मानत असले, तरीही वृद्ध लोक तरुण लोकांपेक्षा अधिक सकारात्मक असतात, असे त्या अभ्यासाचे संशोधक डॉ. कालोकेरिनोस म्हणाल्या. त्यांचे संशोधन असे सूचित करते की, सकारात्मकतेवर लक्ष केंद्रित केल्याने वृद्ध लोकांना त्यांच्या ढासळत्या आरोग्याचे संरक्षण करण्यात मदत होऊ शकते. या अभ्यासात, ६५-९० वर्षे वयोगटातील ५० प्रौढ वृद्धांचा दोन वर्षांमध्ये समावेश होता. सहभागींना सकारात्मक आणि नकारात्मक फोटोंची मालिका दाखवण्यात आली, जी त्यांना काही काळानंतर आठवण्यास सांगितले गेले आणि त्यांचे रोगप्रतिकारक कार्यदेखील काही रक्त चाचण्यांच्या मालिकेद्वारे मोजले गेले. त्यांना आढळून आले की, नकारात्मक प्रतिमांपेक्षा, सकारात्मक प्रतिमा लक्षात ठेवलेल्या सहभागींच्या रक्तात त्यांच्या समभागांच्या (ज्यांनी ही सकारात्मकता स्मृतीमध्ये दर्शविली नाही) तुलनेत मजबूत रोगप्रतिकारक प्रणाली सूचित करणारे प्रतिपिंड (अ‍ॅण्टिबॉडीज्) दिसून आले होते. निरोगी वृद्धत्वात सकारात्मक दृष्टिकोनाने महत्त्वाची भूमिका बजावली होती.

सध्या कोरोना पुन्हा एकदा डोके वर काढत असताना दिसत आहे आणि त्यामुळे होणारे वैयक्तिक आणि सामाजिक नुकसान लक्षात घेता, आजूबाजूच्या लोकांनी मनोवैज्ञानिक प्रतिकारशक्ती निर्माण करण्याची गरज आजही तितकीच महत्त्वाची आहे. ‘मनोवैज्ञानिक प्रतिकारशक्ती’ हा शब्द ओलाह यांनी २००० मध्ये तयार केला होता. मनोवैज्ञानिक वा मानसिक प्रतिकारशक्तीची व्याख्या अशी आहे की, अनुकूल साधनसंपत्ती आणि सकारात्मक व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्यांची ती एक अशी प्रणाली आहे, जी तणावाच्या वेळी मनोवैज्ञानिक प्रतिपिंडे (अ‍ॅण्टिबॉडीज्) म्हणून कार्य करते. यामध्ये सकारात्मक विचार, सुसंगतता, नियंत्रणाची भावना, भावनिक नियमन, ध्येय, सकारात्मक आत्म-कार्यक्षमता आणि समस्या सोडवण्याची कौशल्ये यासारख्या विविध सकारात्मक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे. जशी शारीरिक प्रतिकारशक्ती व्यक्तींना पर्यावरणातील विविध विषाणूजन्य संसर्गापासून संरक्षण देऊ शकते, त्याचप्रमाणे, मानसिक प्रतिकारशक्तीदेखील पर्यावरणीय ताणतणाव, दैनंदिन त्रास आणि नकारात्मक भावनांविरूद्ध सुरक्षा देऊ शकते. एक आयरिश म्हण आहे की, मनापासून हसणे आणि दीर्घ झोपणे हे डॉक्टरांच्या पुस्तकातील सर्वोत्तम उपचार आहेत.

-डॉ. शुभांगी पारकर