मनोहारी छायाप्रकाशांचे खेळाडू मनोहर मंडवाले

१४ विद्या आणि ६४ कलांबद्दल आपण ऐकले असेलच. परंतु, १४ विद्या कोणकोणत्या आहेत किंवा ६४ कलांची नावे कोणती, या उपप्रश्नांची उत्तरे मात्र फारच थोड्या जणांना माहिती असते. पुढे कधीतरी ही सारी नावे आपण पाहूच. आज मात्र ६४ कलांमध्ये आधुनिक कलाप्रकार म्हणून ज्याची गणना होते, त्या छायाचित्रणाचा समावेश नव्हता, तसं कारणही नाही. कारण, छायचित्रण कला ही आताची आहे, आधुनिक आहे. आपण एक मात्र म्हणू शकू की, ६४ कलांच्यानंतर ६५वी कला जर कोणती असेल, तर ती असेल छायचित्रण!

छायाचित्रण कला किंवा फोटोग्राफी कला आजच्या दैनंदिन जीवनातील अगदी मैलाच्या दगडाप्रमाणे आवश्यक बनली आहे. ही एक अशी कला आहे, ज्यामध्ये ‘लाईट’ आणि ‘कॅमेरा’ वापरुन ‘डिजिटल सेन्सर’च्या मदतीने फोटा काढला जातो. आपल्या वैयक्तिक दैनंदिनीपासून तर व्यावसायिक जीवनापर्यंत प्रत्येक ठिकाणी फोटोग्राफीचा वापर केला जातो. ‘फोटोग्राफी’चा सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा उपयोग म्हणजे आठवण. आठवणींना उजाळा देणारी अत्यंत वास्तवादी कला म्हणजे फोटोग्राफी. आठवणी जाग्या ठेवणे, अधिकृत दस्तावेज, वास्तवानुसारी असणार्‍या कुठलीही कृत्रिमता वा तांत्रिक बदल न करता केलेले छायाचित्रण, हे फार मोठे ’ऐवज’ उरते. अगदी ढोबळमनाने फोटोग्राफीचे प्रकार काही पाडलेले आहेत.


‘नेचर फोटोग्राफी’ या एका मुख्य प्रकारांत ‘लॅण्डस्केच’, ‘वाईल्ड लाईफ’, ‘मायक्रो फोटोग्राफी’ या दुसर्‍या एका मुख्य प्रकारांत ‘प्रोडक्ट फोटाग्राफी’, ‘फूड फोटोग्राफी’, ‘आर्किटेक्चर फोटोग्राफी’ असे काही उपप्रकार आहेत आणि ’व्यक्तिचित्रण’ किंवा ‘पीपल फोटोग्राफी’ या तिसर्‍या मुख्य प्रकारांत ‘पोट्रेट’, ‘स्पोर्ट्स’, ‘फॅशन’, ‘कमर्शियल’, ‘ट्रॅव्हल’, ‘इव्हेंट’, ‘स्ट्रीप’ अशा उपप्रकारांमध्ये फोटोग्राफी केली जाते. हे कदाचित एकमेव क्षेत्र असावे की, ज्यातं नवनवीन तंत्रे विकसित होऊन नवीन उपप्रकार निर्माण होतात. आजच्या लेखाची प्रस्तावना वाचल्यावर वाचकांच्या ध्यानात आले असेलच की, हा लेख एका छायाचित्रकाराच्या कला प्रवासाचा मागवा घेणार आहे.

 

सिद्धहस्त कवी, प्रयोगशील ग्राफीक डिझायनर, स्वतःची ओळख निर्माण करणारे लेखक आणि अद्भुत चित्रकार मनोहर नामदेव मंडवाले हे संभाजीनगरच्या तत्कालीन शासकीय कला महाविद्यालयाचे पदवीधारक. त्यांनी ८०च्या दशकात ‘जी. डी. आर्ट कमर्शियल’ची पदविका उत्तीर्ण केली. ‘पुब्लीसिस अ‍ॅम्बिअन्स’ या जाहिरात संस्थेत प्रदीर्घ काळ सेवा केल्यानंतर ‘सीनियर आर्टिस्ट’ म्हणून निवृत्त झाले. परंतु, दृश्य कलाकार निवृत्त झाला, असं क्वचितच आढळते. मनोहर मंडवाले हे जाहिरात संस्थेतून सेवानिवृत्त झाले आणि त्यांच्या ठायी असलेल्या छंदाने व्यक्त होण्याची जणू स्पर्धा सुरू केली. कादंबरी, ललित लेखसंग्रह, प्रवास वर्णन आणि सिनेफलकांवरील त्यांचे संग्रह प्रकाशित झाले, विविध साहित्य संमेलने आणि कवी संमेलने या त्यांनी सहभाग घेऊन पुरस्कार मिळवले.

राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थेच्या छायाचित्र प्रदर्शनात त्यांनी यशस्वीपणे सहभाग घेऊन सन्मानही मिळवले आहेत. निसर्गात रमणारा, शब्दसुमनांना गुंफणारा आणि छाया-प्रकाशांशी लपंडाव खेळण्यात आनंद मानणारा हा कलंदर दृश्य कलाकार सुरांनीही व्यक्त करीत गीत गातो तेव्हा पाहणारा आणि ऐकणारा थक्क न झाला, तर नवल! सामाजिक बांधिलकीची नाळ जपत फोटोग्राफी केलेला स्वतःच्या खुबीने बद्ध करीत ‘मनोहर’ यांनी ‘मनोहारी’ छायाचित्रणे केली आहेत. त्याचाच एक भाग म्हणजे जुलै २००० त्यांना ‘पीपल्स चॉईस अवॉर्ड’ मिळाले. ’९ नेस्ट इंडिया’ या स्वयंसेवी संस्थेने त्यांच्या ’पावसाळ्यातील बेगमी’ या छायाचित्राला सदर पुरस्कार दिला आहे.

बहुआयामी अशा या दृश्यकलाकारास ’अंकुर वाङ्मय’ हा राज्य पुरस्कार ’डॉ. मिर देव (गायकवाड स्मृती पुरस्कार, सरस्वती पुरस्कार, असे अनेक राज्यस्तरीय पुरस्कार प्राप्त झालेले आहेत. कॅमेर्‍याला, ’थर्ड आय’ मानून अभिव्यक्ती, भावना, कल्पना आणि क्षण या चार घटकांना प्रमाण मानून अनेक क्षणांना ’कॅप्चर’ करून या कलाकाराने स्वतःची एक फार मोठी कमाई करून ठेवली आहे.’रिफ्लेक्शन‘, ‘ट्राय आऊट एरियल फोटोग्राफी,’ ’शूट वाईड एंगल‘, ’अंडरवेअर फोटोग्राफी,’ ’कॅच अ सन् सेट‘, ’वॉटर ड्रॉपसेटस्,’ ’फोकस ऑन फाईन डीटेल वुईथ मैक्रो‘,’कॅप्चर शूटिंग सी स्केप्स‘, ’सिटीस्केल्स‘, ’लूक फॉर शॅडोज्‘, ’शूट ड्यूरिंग दि गोल्डन अवर‘ ’शूट अ सेल्फ पोर्ट्रेट‘, ’सीकआऊट फ्रेम्स’, ’स्टील वूल फोटोग्राफी‘, ’रॅडो डेप्थ ऑफ फील्ड‘, ’क्रिएटीव्ह शटर स्पीड‘ या व अशा स्वयंशोधित इतरही ’फोटोग्राफीक स्कील्स‘ चा त्यांनी त्यांच्या छायाचित्रात अत्यंत कौशल्यपूर्ण खुबीने उपयोग केला आहे

त्यांच्या छायाचित्रणातील निळ्याशार आकाशाच्या पार्श्वभागावर एका फुलांच्या कळ्यांचा आस्वाद घेणारा पोपट, शून्यात पाहताना टिपलाय. त्या पोपटाचा चेहरा अनेक भावनांना व्यक्त करतोय, असं दिसतं. एका लॅण्डस्केप फोटोग्राफीत जवळजवळ सफेद पाणी आणि आकाश दुभंगणारी मच्छीमारांची होडी आहे. हा फोटो उलटा वा सरळ पकडून बघितला तरी फार भन्नाट अनुभव येतो.एका फोटोत दोन लहान मुलं जेवणाचा आनंद घेत आहेत. मोठा धाकट्याला भरवतानाचा प्रसंग त्यांनी टिपलाय. वेरुळच्या लेणीतील ध्यानस्थ बुद्धाच्या चेहर्‍यावरील प्रकाश आणि कॅमेराची कमाल करत एका मनोहारी दुर्मीळ फोटोशूटला त्यांनी कायमस्वरुपी बंदिस्त केले आहे.

त्यांची बरीच पोर्ट्रेट्स ही फार आशयगर्भ आहेत. ‘जल-जीवन सौंदर्य है’ या मथळ्याचे एक छायाचित्र अफाट आहे. दगडीत किंवा एका पाण्याच्या मृत्तिका पात्रातील पाणी पिणारी चिमणी तिच्या चोचीवरुन ओघळलेला पाण्याचा थेंब... सारं काही थक्क करणारं आहे.त्यांची छायाचित्रे, त्यांच्या शब्दरचना, त्यांची गायकी या सार्‍या कंगोर्‍यांना त्यांच्या अद्भुत कल्पनाशक्तीचं कोंदण लाभलेलं आहे. त्यांच्या या सर्वगामी सृजनात्मक प्रवासाला सदिच्छांसह शुभेच्छा.

-प्रा. डॉ. गजानन शेपाळ