भावना, संवेदनांच्या हिंदोळ्यात नकारात्मकता...

सकारात्मक विचारात जगण्याची जबरदस्त ताकद असली, तरी या जगातील प्रत्येकाला वारंवार नकारात्मक विचार येत असतात, हे पायाभूत सत्य आहे. तुमच्या स्वतःबद्दल आणि जगाविषयी तुमच्या दृष्टीबद्दल व विचार करण्याच्या पद्धतीवर नकारात्मक विचारांचा गंभीरपणे परिणाम होतो. अगदी नियमित दैनंदिन कामकाजात व्यत्यय आणणे, हेसुद्धा नकारात्मक विचारांचे परिणाम असू शकतात. नकारात्मक विचार आणि भावना दीर्घकाळ तणाव निर्माण करू शकतात.

तीव्र ताण तुमचे आयुष्य ही कमी करू शकतो. तुमचे शरीर तुम्हाला तणावग्रस्त अनुभवातून जातं असताना नैसर्गिकरित्या काहीतरी प्रतिसाद देईल. परंतु, हा प्रतिसाद विकृत असू शकतो आणि अनेकदा हृदय व रक्तवाहिन्यांसंबंधी रोगाच्या स्वरूपात शरीरात प्रकट होऊ शकतो. विघातक विचारांबरोबर आपण सर्वजण लहानपणापासूनचनकारात्मक व खिन्न अशा भावना अनुभवत असतो. आधुनिक जीवनातील गोंधळलेल्या विस्कळीत जगात प्रौढ लोक दिशा शोधताना किंवा ‘नेव्हिगेट’ करण्याचा प्रयत्न करत असताना, ते दिवसागणिक अनुभवत असलेल्या विविध भावनांची श्रेणी नाट्यपूर्णरित्या बर्‍याचदा बदलू शकते.

 आपल्या भावना अनुभवण्याची आणि प्रतिसाद देण्याची आपली क्षमता, आपण आणि आपल्याभोवती असणारे इतर गृहीत धरतात. क्वचितच कधीतरी विचार करणे थांबवून आपल्या मनात नक्की काय गोंधळ चालला आहे, याकडे आपण लक्ष देतो. अशा घातक भावनांना दीर्घकाळ धरून ठेवल्याने त्याचा आपल्या मानसिक आणि शारीरिक स्थितींवर होणारा परिणाम आपल्यासाठी किती हानिकारक असू शकतो, याचा विचार आपण सहसा करत नाही.आजच्या या लेखात, आपण भावनांच्या डोहात खोलवर उतरणार आहोत, खासकरून नकारात्मक भावना काय आहेत, त्या कशामुळे होतात, त्यांचे परिणाम काय आहेत आणि आपण त्यांचा उपयोग अधिकाधिक आरोग्याची भावना निर्माण करण्यासाठी कसा करू शकतो, याबद्दल समजून घेऊया.

 

भावना काय आहे आणि संवेदना काय आहे, यातील फरक ओळखणे महत्त्वाचे आहे. वर वर पाहता दोन्ही एकमेकांशी जुळलेल्या दिसत असल्या, तरी त्यामध्ये मोठा फरक आहे.

 

भावना - मानवी भावनांना मेंदूचा निम्न पातळीवरचा प्रतिसाद मानले जाते. ते मोठ्या मेंदूच्या (कॉर्टेक्स) खालील भागात (सबकॉर्टिकल भागात) जसे की, मेंदूच्या ‘अमिग्डा’ला आणि ‘व्हेंट्रोमेडियल प्रीफ्रंटल कॉर्टिस’ या क्षेत्रात आढळतात. ही क्षेत्रे जैवरासायनिक प्रतिक्रिया निर्माण करण्यासाठी जबाबदार असतात, ज्यांचा थेट परिणाम तुमच्या भावनिक स्थितीवर होतो. भावना आपल्या ‘डीएनए’मध्ये कोड केल्या जातात आणि आपल्या इतर धोक्याच्या प्रतिसादाप्रमाणेच वेगवेगळ्या पर्यावरणीय धोक्यांना त्वरित प्रतिसाद देण्यास मदत करण्याचा एक मार्ग म्हणून त्या विकसित झाल्या आहेत, असे समजले जाते. स्मरणशक्तीसाठी अत्यावश्यक असलेल्या ’न्यूरोट्रान्समीटर’ या रसायनांना सोडण्यातही ‘अमिगडा’ला महत्त्वाची भूमिका बजावत असल्याचे दिसून आले आहे. त्यामुळेच की काय, भावनिक पातळीवरच्या आठवणी अनेकदा भक्कम बनतात आणि आठवण्यास सोप्या असतात. भावनांपेक्षा भावनांचे शारीरिक प्रकटीकरण अधिक स्पष्ट असते, म्हणजे संशोधकांना रक्तप्रवाह, हृदयगती, मेंदूची क्रिया, चेहर्‍यावरील हावभाव आणि देहबोली यांसारख्या भौतिक संकेतांद्वारे भावना वस्तुनिष्ठपणे मोजणे सोपे वाटते.

संवेदना - मानवांमध्ये भावनांचा सर्वसाधारण अनुभव सामान असू शकतो. मात्र, तिथे संवेदना अधिक व्यक्तिनिष्ठ असतात आणि त्या वैयक्तिक अनुभवांवर आधारित असतात. शिवाय आपण आपल्या विश्वाकडे आपल्या नजरेतून कसे मापतो व कसे अवलोकन करतो, यावर आपल्या संवेदना प्रभावित होतात. त्या अर्थी भावना ही संवेदनांच्या आधीची पायरी असते आणि ती सर्वसामान्य असते. पाम (२०१३) नावाच्या शास्त्रज्ञाने नकारात्मक भावनांची व्याख्या एक अप्रिय किंवा दुःखी भावना म्हणून केली आहे, जी एखादी घटना किंवा व्यक्तीवर नकारात्मक प्रभाव व्यक्त करण्यासाठी व्यक्तींमध्ये निर्माण केली जाते. प्लूटचीक (१९८०) या शास्त्रज्ञाने सांगितल्याप्रमाणे आनंद, विश्वास, भय, आश्चर्य, दुःख, अपेक्षा, राग आणि तिरस्कार यांसारख्या काही मूलभूत भावनांची यादी वाचून, ज्यांना ’नकारात्मक भावना’ म्हणून संबोधले जाऊ शकते, त्या निश्चित करणे अगदी सोपे आहे. आपल्याला भावनांबद्दल आतापर्यंत जे काही माहीत आहे, त्या अनुषंगाने आपण त्यांना ‘नकारात्मक’ व ‘सकारात्मक’ असे लेबल लावू शकतो. परंतु, आपण अनुभवत असलेल्या सर्व भावना सर्वांसाठी पूर्णपणे सामान्य आहेत, हे मान्य करणेसुद्धा महत्त्वाचे आहे. तो अनुभव आपल्या अंतर्भूत ‘डीएनए’चा एक भाग आहे. शिवाय नकारात्मक भावना केव्हा आणि का उद्भवू शकतात, हे समजून घेणे आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठी सकारात्मक वर्तन आपण कशाप्रकारे विकसित केले पाहिजे, हे अधिक महत्त्वाचे आहे. संवेदना मेंदूच्या उच्च कार्ये करणार्‍या (निओकॉर्टिकल मेंदू) क्षेत्रांमध्ये उद्भवतात आणि एक माणूस म्हणून आपण आपल्या सामान्य भावनांना कसा प्रतिसाद देतो, याची संवेदना ही पुढील पायरी आहे. संवेदना खूप व्यक्तिनिष्ठ असल्याने, त्यांना सामान्य भावनांच्या भौतिक संकेतांद्वारे सहज मोजता येत नाही..