तन-मन स्वास्थ्यासाठी सकारात्मकतेचा राजमार्ग

 

 

 

सकारात्मक विचारसरणीची आरोग्याशी संबंधित मूल्य ओळखण्याचे प्रयत्न आणि प्रयोग अनेक शतकांपासून करण्यात आले. अगदी प्राचीन हिब्रू भाषेतील म्हणींमध्येसुद्धा हे दिसून येते. एक छान म्हण आपण ऐकतो व वाचतो. ती म्हणजे, प्रसन्न शब्द हे मधाचे पोळेच आहेत, आत्म्याला गोडवा देणारे आणि हाडांना बरे करणारे. सुमारे इ. स. पूर्व 380 मध्ये ग्रीक तत्त्वज्ञ प्लेटोने लिहिले की, जो शांत आणि आनंदी स्वभावाचा आहे, त्याला वयाचा दबाव क्वचितच जाणवेल. परंतु, जो त्याच्या विरुद्ध स्वभावाचा आहे, त्याला मात्र तारुण्य आणि वय याचेही ओझे जाणवत राहील. या विषयाची मुळे तशी पाहता कितीतरी खोलवर रुजलेली असली, तरी अलीकडील संशोधनात त्याचे महत्त्व लक्षात आलेले आहे. लेखक नॉर्मन व्हिन्सेंट पीले यांच्या लेखन आणि शिकवणीपासून सकारात्मक विचारांवर समकालीन चर्चा सुरुवात झाली, असे मानले जाते. त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे, सकारात्मक विचारांची शक्ती.

 

सकारात्मक विचारसरणी आणि त्याचा आरोग्य आणि उपचाराशी संबंध, याविषयी सध्या शास्त्रज्ञांमध्ये नक्कीच रस वाढत आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेने आरोग्याची व्याख्या आरोग्य म्हणजे केवळ रोग किंवा अशक्तपणा याचा अभाव नसून शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक यांची संपूर्ण कल्याणकारी स्थिती, अशी केली आहे.

 

मानवी शरीर निसर्गतः नेहमीच त्याच्या अंतर्गत आणि बाह्य वातावरणातील बदलांशी जुळवून घेत अंतर्गत समतोल जतन करण्याच्या प्रयत्नात असते. हा प्रयत्न शरीरविज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून ‘होमिओस्टॅसिस’ म्हणून ओळखला जातो. ‘होमिओस्टॅसिस’ हे आपल्या नियंत्रण प्रणालीद्वारे सततच्या बदलत्या परिस्थितीकडे दुर्लक्ष करून आरोग्य स्थिर करण्यासाठी कार्य करते. शरीराच्या या बदलत्या परिस्थितीतील प्रतिसादांना ‘ताणतणाव‘ म्हणूनदेखील ओळखले जाते. सर्वसामान्य लोकांना आतापर्यंत चांगले समजलेले शरीरावरील ताणाचे प्रकार म्हणजे मानसिक, आहार किंवा ‘बायोकेमिकल.‘ ‘बायोमेकॅनिकल’ हे घटक आहेत. माणसाचे शरीर या ताणतणावांना प्रतिसाद देण्यास आणि त्यांचे अंतर्गत संतुलन आणि एकंदरीत कार्यप्रणाली राखण्यास, एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंत नक्कीच सक्षम आहे.

 

जेव्हा शरीरावर येणारा ताण, शरीराची सहन करण्याची क्षमता आणि शरीराची संसाधने यापेक्षा जास्त होतात, तेव्हा शरीर आपले कार्य टिकवून ठेवण्यासाठी शरीरविज्ञानाच्या विकृत किंवा ‘डिफॉल्ट’ स्थितीत जाते. अशा प्रकारे, शरीरावर येणारा ताण व्यवस्थापित करण्याचा प्रयत्न होताना या ‘डिफॉल्ट’ परिस्थितीत अनेक आजारांची किंवा रोगांची विविध लक्षणे प्रत्यक्षात प्रकट होतात. यामुळे शरीराला पुनर्संचयित करण्यासाठी आणि देखरेख करण्यासाठी, आरोग्य आणि उपचारांचा अभ्यास हा मुळात ‘होमिओस्टॅसिस’ पद्धतीप्रमाणे शरीराला आवश्यक पोषक तत्त्वे प्रदान करण्यावर आधारित असणे आवश्यक आहे. फक्त रोगप्रक्रियांच्या वैशिष्ट्यांचा अभ्यास करून व त्याचे निदान करून आरोग्य किंवा प्रभावी उपचारांचा मार्ग स्पष्ट होऊ शकत नाही.

 

आरोग्यसेवांमध्ये सध्या दिसत असलेली वाढती निराशा आणि असंतोष हा केवळ रोगांवर लक्ष केंद्रित करून धोरणे निर्माण केल्यामुळे दिसत आहे. कदाचित सकारात्मक विचारांमध्ये सध्या शास्त्रज्ञांचे दिसून येणारे स्वारस्याचे हेही एक कारण असू शकते. केवळ रोग आणि आजारांचा अभ्यास करण्याऐवजी जिथे सकारात्मक विचारांचा उपयोग होतो आणि ज्या गोष्टी खर्‍या अर्थाने आरोग्य निर्माण करू शकतात, त्याचा अभ्यास करणे, हे आज जास्त उचित ठरेल. जीवनशैलीशी निगडित आजारांच्या आजच्या युगात सकारात्मक विचार आणि संबंधित खात्रीच्या भावना इष्टतम मेंदूच्या कार्यासाठी आणि त्यायोगे संपूर्ण शरीरात योग्य कार्य करण्यासाठी आवश्यक आहेत. सकारात्मक दृष्टिकोन हा झाडाच्या खोडासारखा असतो आणि सकारात्मक विचार हे खोडातून उगवलेल्या अनेक फांद्या असतात. सकारात्मक विचार नेहमीच सकारात्मक दृष्टिकोनाला बळ देतात. जसजशी सकारात्मक वृत्ती वाढते, तसतसे सकारात्मक विचार वाढतात, ज्यामुळे मन आणि शरीरात निरोगी बदल होतात. तीव्र आणि जुनाट वेदना असलेल्या रूग्णांवर उपचार करणारी एक मनोचिकित्सक म्हणून, मी माझ्या रूग्णांना जे प्रशिक्षण व समुपदेशन देत असते ते लागू करण्याची मला अनेक वेळा संधी मिळाली आहे.

 

मन आणि शरीर बरे करण्यासाठी सकारात्मक दृष्टिकोन शक्तिशाली आहे. तुम्हाला जे काही आजार किंवा आरोग्याशी संबंधित समस्या येतात, त्यामध्ये सकारात्मक, आशावादी दृष्टिकोन तुम्हाला बरे होण्यास व सक्षम होण्यास मदत करू शकतो. बरे होण्यासाठी सकारात्मक विचार केल्याने तुम्हाला स्वतःबद्दल आणि तुमच्या सभोवतालच्या जगाबद्दल काय वाटते, यात मोठा फरक पडू शकतो. संशोधनातून असे दिसून येते की, पोषक विचार कर्करोग, मधुमेह किंवा किडनी यांसारख्या त्रासदायक आजारांना तोंड देताना मजबूत राहण्यास मदत करू शकतात. रोगप्रतिकारशक्ती हे असे एक क्षेत्र आहे, जिथे तुमचे विचार आणि वृत्ती नि:संदिग्धपणे शक्तिशाली प्रभाव टाकू शकतात. एका अभ्यासात, संशोधकांना असे आढळून आले की, नकारात्मक भावनांशी संबंधित असलेल्या मेंदूच्या भागात झालेल्या सक्रियतेमुळे फ्लूच्या लसीला कमकुवत रोगप्रतिकारक प्रतिसाद मिळतो.

 

संशोधकांना असेही आढळून आले की, जे लोक त्यांच्या जीवनातील विशिष्ट आणि महत्त्वाच्या भागाबद्दल व कार्याबद्दल आशावादी होत असतात (जसे की, ते शाळेत ते किती चांगले काम करत होते व त्यांचा खेळ किती प्रभावी होता) त्यांची रोगप्रतिकारकशक्ती, आपल्या परिस्थितीबद्दल व कार्याबद्दल नकारात्मक दृष्टिकोन असलेल्या लोकांपेक्षा अधिक मजबूत दिसून येते. सकारात्मक विचारसरणीमुळे केवळ तुमच्या तणावाचा सामना करण्याच्या क्षमतेवर आणि तुमच्या रोगप्रतिकारशक्तीवर विधायक परिणाम होतो असे नाही, तर हृदय व रक्तवाहिन्यांसंबंधी समस्यांमुळे येणारा मृत्यूचा धोकासुद्धा कमी झालेला दिसतो. नैराश्य कमी होते आणि वाढलेले आयुर्मान यासह तुमच्या एकूण आरोग्यावरही त्याचा व्यापक परिणाम होतो. सकारात्मक विचारसरणीचा आरोग्याला कसा फायदा होतो, याबाबत संशोधक पूर्णपणे स्पष्ट नसले, तरी सकारात्मक लोक निरोगी जीवनशैली जगण्याकडे अधिक भर देतात. तणावाचा चांगला सामना करून आणि अस्वास्थ्यकर वर्तन टाळून, ते त्यांचे आरोग्य सुधारण्यास सक्षम आणि तत्पर दिसून येतात.

 

 - डॉ. शुभांगी पारकर