न्यायमूर्तींच्या दृष्टिकोनातून साहित्य...

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या तारखांच्या आसपासच साधारण विद्रोही साहित्य संमेलन, मुस्लीम साहित्य संमेलन अशी एक वेगळी चूल मांडलेली दिसते. तेव्हा, त्याविषयी आपण काय सांगाल?

अशाप्रकारे वेगवेगळी साहित्य संमेलने भरणे यात चुकीचे असे काहीच नाही. अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे व्यासपीठ आपल्याला अपुरे पडते आहे आणि आपण वेगळे संमेलन आयोजित करावे, असे कुणाला वाटणे अजिबात अयोग्य नाही. अशा वेगवेगळ्या गटांच्या किंवा प्रादेशिक विभागांच्या संमेलनात जर मराठी साहित्याच्या आजच्या स्वरूपाबद्दल गंभीर चर्चा झाली, तर त्यामुळे निश्चितच साहित्य चर्चेला मदतच होईल. यानिमित्ताने अनेक लेखकांनाही आपले म्हणणे मांडता येईल. यादृष्टीने अगदी जिल्हा पातळीवरची संमेलनेसुद्धा उपयुक्त होऊ शकतील. त्याचे कार्यक्रम ठरवताना मात्र ते वाचकांना आणि श्रोत्यांना त्यांची वाङ्मयाभिरुची वाढवणारे असावेत, याचा मात्र विचार केला पाहिजे.

पुरस्कारासाठी पुस्तकांची अगर लेखकांची निवड कशी केली जावी, हे त्या त्या पुरस्काराचे प्रवर्तक ठरवतात. कधी कधी सोयीनुसार निकषही बदलतात. पुरस्कारासाठी शिफारस करण्यासाठी आम्ही नेमलेल्या समित्यांच्या शिफारशी आमच्यावर बंधनकारक नाहीत, अशी सरकारची भूमिका आहे. तज्ज्ञांचा सल्ला हस्तक्षेप न करता मानणे ही सरकारसाठी योग्य गोष्ट असते, पण तसे नेहमीच घडत नाही. अशा पुरस्कारासाठी आपण ग्रंथ पाठवायचे की नाही, याबद्दल आपण निर्णय घ्यावयाचा असतो. निवडीची प्रक्रिया जेवढी निर्दोष, निःपक्षपाती आणि वाङ्मयबाह्य विचारांपासून मुक्त असेल, तेवढी निवडसुद्धा चांगली होते व पुरस्काराचे महत्त्वही वाढते. लेखनाची गुणवत्ता डावलून आपली वैयक्तिक किंवा राजकीय आवडनिवड लादली गेली म्हणजे पुरस्काराचे महत्त्व राहतच नाही.

‘अनंत भालेराव: काळ आणि कर्तृत्व’, ‘आठवणीतले दिवस’, ‘कर्मयोगी संन्यासी’ (स्वामी रामानंदतीर्थ यांचे चरित्र) ‘कायदा आणि माणूस’, ‘कहाणी हैदराबाद लढ्याची’, ‘तीन न्यायमूर्ती आणि त्यांचा काळ’, ‘तुमच्या माझ्या मनातलं’ (ललित), ‘त्यांना समजून घेताना’ (ललित), ‘दीपमाळ’ (भाषाविषयक, साहित्य आणि समीक्षा), ‘नामदार गोखल्यांचा भारत सेवक समाज’, ‘नामदार गोखल्यांचं शहाणपण’, ‘न्यायमूर्ती केशवराव कोरटकर’, ‘न्यायाच्या गोष्टी’ (न्यायविषयक कथा), ‘मनातली माणसं’(व्यक्तिचित्रणे), ‘महात्मा गांधी आणि भारतीय राज्यघटना’, ‘राज्यघटनेचे अर्धशतक’, ‘विधिमंडळे आणि न्यायसंस्था: संघर्षाचे सहजीवन’, ‘संघर्ष आणि शहाणपण’, ‘समाज आणि संस्कृती’, ‘संस्थानी माणसं’ (व्यक्तिचित्रणे), ‘सावलीचा शोध’ (सामाजिक), ‘हरलेले स्नेहबंध’

आजकाल ललित गद्य संस्कृतीत वैचारिक वाङ्मय तेवढेसे निर्माण होत नाही, असे एकंदर दर दिवशी प्रकाशित होणार्‍या पुस्तकांतून दिसते. त्याविषयी आपण काय सांगाल?

आज वैचारिक वाङ्मय इतके कमी प्रसिद्ध का होत आहे, याची कारणे शोधण्याचा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. यानिमित्ताने इथे एकच गोष्ट सांगता येईल, ती म्हणजे समाजाचे ऐक्य आणि समाजातली उदारता आणि सहिष्णुता जेवढी अधिक असेल, तेवढे जास्त वैचारिक साहित्य लिहिले जाईल.

इतिहासाकडे तटस्थदृष्टीने पाहण्याची दृष्टी आपल्याकडे अजून पक्की झालेली नाही. इतिहास हा घडून गेलेला असतो. तो कसा घडला पाहिजे होता, हे आपल्याला आता ठरवता येत नाही. इतिहासात सगळेच चांगलेच घडलेले नसते. काही आपल्याला न आवडणारेही घडलेले असते, पण ते बदलून नवेच निर्माण करता येत नसते.

आज समाजमाध्यमांवरून कधी कधी अतिशय चांगले लेखनही वाचावयास मिळते. समाजमाध्यमांचे आजचे स्वरूप दोन व्यक्तींमधील खासगी संवादासारखे आहे. वाङ्मय हे सर्व वाचकांसाठी खुले म्हणून जन्माला येते. जेव्हा हे स्वरूप बदलून लेखक विस्तृतपणे आपले लेखन या माध्यमाचा उपयोग करून करतील आणि ते केवळ निंदा-स्तुतीचे साधन राहणार नाही, तेव्हा हे माध्यमसुद्धा वाङ्मयाचे एक व्यासपीठ होईल. त्याला अर्थातच अजून बराच काळ लागेल.

मला माणसे समजून घेण्यात रस आहे, त्यामुळे मी काही जवळची आणि पाहिलेली, तर काही अर्वाचीन इतिहासातून अभ्यासलेली माणसे मला भावली. त्यांची मी व्यक्तिचित्रे लिहिली. हे लेखन करताना ही माणसे मला पुन्हा एकदा समजून घेता आली. मला ललित लेखन आवडते. या लेखनात लिहिणारा अधिक स्पष्टपणे व्यक्त होतो, त्याची बहुश्रुतता, सांस्कृतिक आकलन, त्याच्या अंगाचे गुणदोष हे सगळे ललित लेखनात प्रगट होतात. इरावती कर्वेंपासून शांताबाई शेळक्यांपर्यंत अनेकांचे ललित लेखन मला आवडते.

तरुणांनी अधिकाधिक वाचावे, स्वतः वाचून मत बनवावे, दुसर्‍याच्या तयार मतावर विसंबून राहू नये. अधिक वाचनाने आपण अधिक सुसंस्कृतच नव्हे, तर समृद्ध बनतो, हे त्यांनी स्मरणात ठेवावे एवढेच मला वाटते.