गवताळ प्रदेशी येणारे पाहुणे

 

 

 

 

 

मनुष्य ही एक अद्वितीय प्रजाती आहे, आपण आपल्या मोठ्या मेंदूच्या मदतीने विचार करण्यास आणि कल्पना करण्यास सक्षम आहोत. गुहेत राहत असण्यापासून आणि ’हंटर-गॅदरर’ जीवनशैली जगण्यापासून आज आपण एकविसाव्या शतकात पोहोचलो आहोत. आपण विपुलतेच्या युगात जगत आहोत. योग्य प्रमाणात वितरण होत नसले, तरी आपल्याकडे अन्न, तंत्रज्ञान आणि संसाधने भरपूर आहेत. परंतु, ही विपुलता एका किमंतीवर आली आहे. वन्यजीव अधिवासांचा नाश तथा सुपीक जंगले आणि कुरणांचे विखंडन (हॅबीटॅट फ्रॅगमेंटेशन), मानववंशीय क्रियाकलापांमुळे अधिवासाचा नाश आणि विखंडन हे पृथ्वीच्या जैवविविधता आणि परिसंस्थेच्या सेवांवर परिणाम करणारी दोन कारणे आहेत. र्‍हास आणि नुकसानाची प्रक्रिया उष्ण कटिबंध (ट्रॉपिकल) आणि उपोष्णकटिबंधीय (सबट्रॉपिकल) प्रदेशांमध्ये अधिक प्रचलित आहे.

 

इथे वाढत्या मानव आणि पशुधन लोकसंख्येच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी शेती, पायाभूत सुविधा विकास आणि चारा उत्पादनासाठी जमिनीची जास्त मागणी आहे. गवताळ प्रदेश ही सर्व नैसर्गिक आणि अर्धनैसर्गिक कुरणे, वुडलॅण्ड्स, स्क्रब आणि गवत आणि गवतसदृश वनस्पतींचे वर्चस्व असलेल्या प्रदेशाचा समावेश असलेली अत्यंत गतिशील परिसंस्था आहे. गवताळ प्रदेशांनी शेतीच्या इतिहासात मोठी भूमिका बजावली आहे. गवताळ प्रदेश केवळ कृषी, जैव-रासायनिक सायकलिंग, कार्बन संचयन, आणि सांस्कृतिक आणि मनोरंजन सेवांसाठी पाणी आणि हवामान नियमन यांसारख्या महत्त्वपूर्ण परिसंस्थेची सेवा प्रदान करतात आणि सर्व ग्रामीण समुदायांसाठी उपजीविकेचे साधने निर्माण करतात.

 

गहू, मका, तांदूळ आणि बाजरी यांसारखी अनेक अन्नधान्ये जी जगण्यासाठी महत्त्वाची आहेत. ती गवताळ प्रदेशात उगम पावतात आणि अशा प्रकारे पीक जनुकांचा संच म्हणून काम करतात. याव्यतिरिक्त ते विविध वन्य शाकाहारी प्राण्यांसाठी आणि त्यांच्या प्रजननासाठी, स्थलांतरासाठी आणि जागा देतात. विविध स्थलीय परिसंस्थांपैकी, आशिया-पॅसिफिक प्रदेशातील गवताळ प्रदेश प्रभावी व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने अधिक असुरक्षित आणि दुर्लक्षित आहेत. गेल्या काही दशकांमध्ये मानव आणि पशुधनाच्या लोकसंख्येमध्ये सातत्याने होत असलेल्या वाढीमुळे, जमिनीच्या वापराच्या पद्धतींमध्ये बदल झाले आहेत. आशिया-पॅसिफिक प्रदेशातील बहुतेक गवताळ प्रदेशांचे दूरगामी परिणामांसह झपाट्याने र्‍हास होत आहे.

 

जसे की, जैवविविधता आणि परिसंस्थेच्या सेवांचे नुकसान, घसरणारी गुणवत्ता आणि चारा प्रजातींचे प्रमाण. वाळवंटीकरण हेसुद्धा गवताळ प्रदेशाच्या र्‍हासाचे कारण बनले आहे. भारतीय वन्यजीवांवरील साहित्याचे अवलोकन केल्यास असे दिसून येते की, मोठ्या संख्येने गवताळ प्रदेशातील सस्तन प्राणी आणि पक्षी धोक्यात आले आहेत आणि अनेक प्रजाती नष्ट होण्याच्या उंबरठ्यावर ढकलल्या गेल्या आहेत. काश्मिरी हरिण (हंगुल), मणिपुरी हरिण (थामिन), बारासिंग, भारतीय गेंडा, हॉग डीअर, काळवीट आणि माळढोक या गवताळ प्रदेशातील या प्रजातींकडे संरक्षण संस्थांनी त्वरित लक्ष देणे आवश्यक आहे.

 

भारतातील भौगोलिक क्षेत्राचा सुमारे 24 टक्के भाग गवताळ प्रदेशांनी व्यापलेला आहे. देशातील प्रमुख प्रकारचे गवताळ प्रदेश हिमालयीन प्रदेशात आढळतात. गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा मैदानातील प्रसिद्ध तराई गवताळ प्रदेश, मणिपूरचे तरंगते गवताळ प्रदेश, गुजरातचे बन्नी आणि विदी, पश्चिम आणि द्वीपकल्पीय भारतातील सवाना, सातपुडा आणि मैकलचे पठार आणि खोर्‍यातील गवताळ प्रदेश. आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडूचे कोरडे गवताळ प्रदेश आणि पश्चिम घाटातील प्रसिद्ध शोला गवताळ प्रदेश.

 

 

कोणतेही संरक्षणात्मक धोरण नसल्यामुळे, देशाचे एकेकाळी प्रबळ गवताळ प्रदेश विकास आणि मानवी क्रियाकलापांच्या दबावाखाली कमी होत आहेत. 1880 ते 2010 या कालावधीत संपूर्ण भारतात 20 दशलक्ष हेक्टर गवताळ प्रदेश आणि स्क्रबलॅण्ड्सचा र्‍हास झाल्याचे अभ्यासातून दिसून आले आहे. गवताळ प्रदेशांना सहसा ओसाड जमीन असे संबोधले जाते आणि ब्रिटिश वनपालांनी गवताळ प्रदेशांना क्षीण जंगले म्हणून पाहिले आणि 1820 ते 1937 च्या दरम्यान त्यांचे विदेशी वृक्ष लागवडीमध्ये रूपांतर केले. त्याशिवाय, गवताळ प्रदेश अनेकदा पायाभूत सुविधांच्या प्रकल्पांना बळी पडतात आणि भारत एक विकसनशील राष्ट्र असल्याने, त्यांना त्यांच्या नागरिकांच्या गरजा पूर्ण कराव्या लागतात, अशा प्रकारे विकास नेहमीच पर्यावरणशास्त्राला धक्का देत आहे.

 

शेती, चारा जमिनीत रूपांतर आणि पायाभूत विकास या सर्व गोष्टी देशाच्या गवताळ प्रदेशांच्या र्‍हासास कारणीभूत ठरल्या आहेत. पर्यावरणशास्त्रज्ञ आणि कार्यकर्ते गवताळ प्रदेशांचे रक्षण करण्यासाठी झटत असताना, देशाच्या वन्यजीव परिस्थितीमध्ये एक नवीन अध्याय सुरू झाला, तो भारतातील गवताळ प्रदेशात चित्त्याचा पुन्हा प्रवेश या रूपात. आपल्यापैकी ज्यांना माहीत नव्हते त्यांच्यासाठी, 1947 पर्यंत भारत चित्त्याचे घर होता, जेव्हा शेवटच्या तीन चित्त्यांची कोरिया (आता छत्तीसगढ) येथील महाराजा रामानुज प्रताप सिंग देव यांनी शिकार केली. जरी चित्तानंतर काही काळ वेगळ्या भागात जगला असला तरी, ही घटना उपखंडातील विनाशकारी मानवी हस्तक्षेपाच्या दीर्घ इतिहासातील अंतिम कृती होती.

 

भारतात आढळणार्‍या प्रजातींना ‘आशियन चित्ता’ असे संबोधले जात असे. त्यांचे चुलते आफ्रिकन खंडात आढळतात आणि त्यांना ‘आफ्रिकन चित्ता’ म्हणतात. एकेकाळी भारतीय उपखंडात पसरलेला ‘आशियाई चित्ता’ आता फक्त इराणमध्ये आढळतो. 20व्या शतकापर्यंत ‘आशियाई चित्ता’ अगदी सामान्य होता आणि इस्रायल आणि अरबी द्वीपकल्प ते इराण, अफगाणिस्तान आणि भारतापर्यंत सर्वत्र फिरत असे. भारतात ते तामिळनाडूच्या तिरुनेलवेली जिल्ह्यापर्यंत दक्षिणेकडे होते.

 

‘आशियाई चित्त्या’ला भारतात शिकार करणारा बिबट्या म्हणूनही ओळखले जाते, त्याला राजा-महाराजांनी चिंकारा आणि काळवीटाची शिकार करण्यासाठी ठेवले होते. फिरोझशहा तुघलक हा मध्ययुगीन काळातील पहिला शासक मानला जातो, ज्याने शिकार करण्याच्या उद्देशाने चित्त्याला वश केले. असे म्हटले जाते की, मुघल सम्राट अकबराकडे फक्त शिकार करण्याच्या उद्देशाने सुमारे एक हजार चित्ते होते. ‘बीबीसी’च्या एका अहवालात असे म्हटले आहे की, 1799 ते 1968 दरम्यान, भारतीय जंगलात किमान 230 चित्ते होते. जगातील सर्वात वेगवान प्राणी, चित्ता भारतात का नाहीसा झाला, याचे कोणतेही निश्चित उत्तर नाही.

 

परंतु, बहुतेक तज्ज्ञ याचे कारण मोठ्या प्रमाणावर शिकार आणि अधिवासाचा नाश असे सांगतात. त्या काळात, उंच पर्वत वगळता संपूर्ण देशात आढळणारा प्राणी शिकार क्रिडेत वापरला जात असे. चित्ते गावात घुसून पाळीव प्राण्यांना मारत असल्याने ब्रिटिश राजवटीत मोठ्या प्रमाणात त्यांची शिकार करण्यात आल्याचे अहवाल सांगतात.

 

 

1970 च्या दशकात इंदिरा गांधी चित्ता परत आणण्यासाठी खूप उत्सुक होत्या आणि पर्यावरण विभागाने औपचारिकपणे इराण सरकारला ‘आशियाई चित्ता’ पुन्हा आणण्यासाठी विनंती करण्यासाठी पत्र लिहिले आणि वरवर पाहता त्याला सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला होता. दुर्दैवाने, लवकरच देशात आणीबाणी घोषित करण्यात आल्याने आणि इराणचे शाह सत्तेवरून खाली पडल्यामुळे त्या चर्चा थांबल्या. दरम्यान, मध्य भारतातील पाच राज्यांमधील दहा ठिकाणांचे सर्वेक्षण करण्यात आले आणि मध्य प्रदेशातील ‘कुनो नॅशनल पार्क’ जे 261 चौरस किलोमीटरमध्ये पसरले आहे, ज्याच्यामध्ये पूरक आणि निरोगी शिकार संधी उपलब्ध आहे, हे चित्त्यासाठी सर्वात आशादायक अधिवासांपैकी एक म्हणून उदयास आले. दि. 6 जानेवारी रोजी केंद्रीय पर्यावरणमंत्री भूपेंद्र यादव यांनी ‘अ‍ॅक्शन प्लान फॉर इंट्रोडक्शन ऑफ चित्ता इन इंडिया’ लॉन्च केला आणि घोषित केले की, भारतात एकेकाळी नामशेष झालेला चित्ता परत येणार आहे.

 

कृती आराखड्यानुसार, 10-12 तरुण चित्त्यांचा एक समूह पहिल्या वर्षात संस्थापक स्टॉक म्हणून नामिबिया किंवा दक्षिण आफ्रिकेतून आयात केले जातील. मोठ्या मांसाहारी प्राण्यांना एका खंडातून दुसर्‍या खंडात स्थलांतरित करण्याची ही जगातील पहिलीच वेळ असेल. योजनेनुसार वाहतूक करण्यापूर्वी चित्ताला भूल दिली जाईल आणि त्यांच्यावर ‘रेडिओ कॉलर’ लावले जातील, जेणेकरुन ते पळून जाण्याच्या किंवा लांब पल्ल्याच्या हालचालींबाबतीत ते आधीपासूनच जोडले जातील.

 

 

प्राण्यांचा पुन्हा परिचय (रीइंट्रोडक्शन) करणे सोपे काम नाही आणि त्यात अनेक धोके येतात. तथापि, तेदेखील दुर्मीळ नाही. चित्त्याचा पुन:परिचय निसर्गप्रेमींना रोमहर्षक वाटत असला, तरी गुंतागुंतीचा मुद्दा आहे. काही तज्ज्ञांनी नोंदवले आहे की, चित्ता ही एक विस्तृत प्रजाती आहे, जी एका वर्षात एक हजार चौरस किलोमीटरपर्यंतच्या भागात फिरण्यासाठी ओळखली जाते. भारतीय उद्याने आफ्रिकेतील उद्यानांपेक्षा खूपच लहान आहेत, अशामुळे चित्त्याला मुक्त हालचालीसाठी कमी संधी मिळेल. भारत सरकार ‘कुनो लॅण्डस्केप’मध्ये आशियाई सिंहांना पुन्हा सादर करण्याची योजना आखत आहे, अशा प्रकारे चारही मोठ्या मांजरी- सिंह, वाघ, बिबट्या आणि चित्ता हे या ‘लॅण्ड्सकेप’मध्ये आढळतील.

 

ही एक चिंताजनक वस्तुस्थिती आहे. कारण, कुनो हे अनुकूल ठिकाण नाही. कारण, या चार मोठ्या मांजरी एकाच अधिवासात आरामात एकत्र राहू शकतात, असा कोणताही डेटा उपलब्ध नाही. होय, एक काळ असा होता जेव्हा हे चौघे एकमेकांसोबत एकत्र असायचे, पण काळ बदलला आणि ‘लॅण्डस्केप’ही बदलले. या प्रकल्पाच्या पहिल्या पाच वर्षांसाठी 40 कोटी रुपयांची संसाधने आवश्यक असताना या निधीचा उपयोग ‘आशियाई सिंहां’चे स्थलांतर आणि धोक्यात असलेल्या अधिवास आणि प्रजातींचे कल्याण यासारख्या गंभीर समस्यांसाठी केला जाऊ शकतो. काही नामवंत शास्त्रज्ञांनी आपले मत व्यक्त केले आहे की, फक्त चित्त्यांना एखाद्या अधिवासात नुसते टाकून त्यांचा संवर्धनाला मदत होणार नाही.

 

 

परंतु, सर्वच मोठे प्रकल्प प्रचंड छाननीखाली येत असल्याने चित्त्याची ओळख करून दिल्याने नागरिकांचे लक्ष गवताळ प्रदेशाकडे वेधले जाईल, हेही मान्य केले पाहिजे. चित्त्याचा परिचय पर्यटकांच्या कळपाला आकर्षित करण्याचा उद्देश आहे ज्यामुळे परिसरातील स्थानिक लोकांना उपजीविका मिळेल. चित्ता ही एक ’अम्ब्रेला’ प्रजाती म्हणून विचारात घेतल्यास, ते अधिवासांना संरक्षण प्रदान करेल, ज्यांना एकेकाळी ओसाड जमीन मानली जात असे. त्यामुळे लांडगे, कोल्हे, हायना, माळढोक आणि फ्लोरिकन यांसारख्या लुप्तप्राय प्रजातींचे संरक्षण होईल. चित्ता लवकरच भारतात येणार आहे आणि या ‘लॅण्डस्केप’मध्ये ते कसे टिकतात, याकडे सर्वांचे लक्ष असेल.