उलगडा‘गोबी’चा

 

 

 

 

माशांमधील जैवविविधता मानवजातीसाठी नेहमीच एक आश्चर्यकारक बाब राहिली आहे. या विशाल विविधतेमध्ये दडले आहेत ‘गोबीफॉर्मेस’ नावाचे हे सूक्ष्मजीव. ‘गोबीफॉर्मेस’ हे ‘गोबी’ मासे म्हणूनही ओळखले जातात. बहुतेक ‘गोबी’ मासे लहान असतात. फिलिपिन्समधील ‘गोबी’ माशांची प्रजाती सर्वात लहान प्रजाती म्हणून ओळखली जाते. त्यांचा आकार दहा मिमी इतकाच असतो, तर कॅरिबियनमधील सर्वात मोठा ‘गोबी’ मासा ‘गोबियोइड्स ब्रॉसेनेटी’ ५० सेमींपर्यंत वाढू शकतो. ‘गोबी’ मासे सहसा त्यांच्या लहान आकारामुळे ओळखले जातात. त्यांच्या पाठीवर दोन पंख (फिन्स) असतात. डोळे मोठे आणि डोके बोथट गोल असते. त्यांचे ‘पेल्विक फिन्स’ एकत्र येऊन वर्तुळाकार चकती बनवतात. याच चकतीच्या माध्यमाने ते नदीच्या पात्रात हालचाल करू शकतात.

 

 

‘गोबी’ मासे बदलाभिमुख असतात. ते सागरी खार्‍या तसेच गोड्या पाण्याच्या अधिवासात राहतात. त्यांच्या या अनुकूलतेमुळे ‘गोबी’ माशांचे २०० पेक्षा जास्त कुळ आणि दोन हजारांपेक्षा जास्त प्रजाती निर्माण झाल्या आहेत. ‘गोबी’ मासे उष्णकटिबंधीय पट्ट्यात आढळून येतात. मात्र, काही प्रजातींनी दक्षिण सायबेरियाच्या थंड हवामानाशीदेखील जुळवून घेतले आहे. याप्रमाणेच, ‘गोबी’ माशांच्या अनेक प्रजातींचे विविध सूक्ष्म निवासस्थानांमध्ये आढळून येतात. यामध्ये दोन हजार मीटरपेक्षा जास्त उंचीच्या बेटांच्या पर्वतांचा ही समावेश आहे. तसेच, समुद्राखाली ८०० मीटरपर्यंत आढळू शकतात. तरीही त्यांच्या गुप्त स्वभावामुळे त्यांच्यावर पुरेसे संशोधन झालेले नाही. यामुळेच दरवर्षी १० ते २० नवीन प्रजातींचा शोध लावला जातो. यामुळे हे ‘गोबी’ मासे समुद्री जीवांमधील सर्वात वैविध्यपूर्ण जीव आहेत, असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.

 

 

महाराष्ट्रातील या वैविध्यपूर्ण समूहाचा अभ्यास करणे आणि त्यातील विविधता समजून घेणे, हा या प्रकल्पाचा उद्देश आहे. ‘गोबी’ माशांप्रमाणेच हा अभ्यास महाराष्ट्र आणि मुख्यत्वेकरून मुंबईतील वैविध्यपूर्ण सूक्ष्म अधिवासांना उद्देशून आहे. याची सुरुवात मिठागारांपासून होते. हे सर्वात कठीण अधिवास समजले जातात. क्षारयुक्त खार्‍या पाण्यामुळे जवळजवळ कोणतेही मासे त्यात वाढू शकत नाही. तेथाल माती खूप चिकट असते. तापमान ४० अंश सेल्सिअसच्यावर गेलेले असते. तरीही या परिस्थितीत, ‘बोलेओफ्थाल्मस’ आणि ‘पेरिओफ्थाल्मस’ या ‘मडस्कीपर्स’च्या प्रजाती उड्या मारताना दिसून येतात. हे ‘मडस्कीपर्स’ त्यांच्या ओलसर त्वचेतून श्वास घेतात. तसेच, त्यांच्या अतिशय मजबूत शेपटीचा वापर करून ते एका कोरड्या मिठागरांमधून दुसर्‍यामध्ये उडी मारतात. पोहण्यापेक्षा सरपटण्यात धन्यता मानणार्‍या या माशांनी आपला वेगळा असा सुरक्षित अधिवास निर्माण केला आहे. या जीवांचा अभ्यास करण्याकरिता समुद्रात उघडणारे गोड्या पाण्याचे प्रवेशद्वार समजले जाणार्‍या कांदळवनाची निवड केली गेली.

 

 

कांदळवनांवर अनेक मोठमोठ्या ‘कार्बन सिंक’, तसेच दूषित पाणी आणि शहरातील सांडपाण्याचा ताण पडतो. तरीही आश्चर्याची बाब म्हणजे, ‘गोबी’ माशांनी या अधिवासामध्ये स्वतःला अनुकूलित केले आहे. आम्हाला, ‘स्टारगेझर’ माशासारखीच ‘एलिओट्रिस फुस्का’ नावाची एक प्रजाती आढळून आली. ही प्रजाती मातीत लपून बसते. त्यांच्या शरीराचा रंग त्यांच्या आजूबाजूला असलेल्या चिकण मातीशी जुळतो आणि छलावरणाद्वारे ते शिकार करतात. या विविध चकाकणार्‍या प्रजातींमध्ये आम्हाला विलक्षण प्रजाती आढळल्या. स्वतःची शिकार होण्यापासून वाचण्यासाठी ते एका काठीची नक्कल करतात. तसाच हा ‘बुटीस बुटीस’ मासा. हा मासा उलटा पोहतो आणि पोहत तो खारफुटीच्या झाडांच्या मुळाशी जातो.

 

 

मुंबईच्या गजबजाटात अनेक लोक ये-जा करत असतात. आपले जीवन सुकर होईल, या आशेने अनेक लोक बाहेरून येतात. तसेच, हे ‘गोबी’ मासेदेखील आहेत. दरवर्षी ‘ट्रायपॉचेन यावनी’ नावाचा ‘बुरोइंग गोबी’ पावसाळा सुरू झाल्यावर येतो. मुंबईकरांप्रमाणेच आपल्या जोडीदारासह निसर्गरम्य ठिकाणी जाण्यासाठी हा मासा पावसाळ्याचा पुरेपूर फायदा घेतो. या प्रकारच्या स्थलांतराला ‘अ‍ॅनाड्रोमस मायग्रेशन’ असे म्हणतात. हे मासे विशिष्ट हंगामात समुद्रातून खार्‍या पाण्यात स्थलांतर करतात. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीला अनुकूल बनवण्याचे कौशल्य या ‘गोबी’ माश्यांकडे असते. त्यांचे डोळे अगदी लहान असतात आणि त्वचेच्या थराखाली झाकलेले असतात. यामुळे त्याची दृष्टी कमी होते. परंतु, या जीवाचा बराचसा वेळ चिखल आणि गाळाखाली जातो. तिथे प्रकाश कमीच पोहोचतो. त्यामुळे ही गैरसोय नसून एक अनोखा फायदा यातून होत असतो. ‘कोविड’चे निर्बंध शिथिल झाल्यानंतर अल्पावधीतच अशा २० हून अधिक ‘गोबी’ प्रजाती या संपूर्ण अभ्यासात आम्हाला आढळल्या.

 

 

अनेकदा, मुंबई ठाण्याच्या खाडीत मासे कमी आहेत, अशी ओरड ऐकू येते. परंतु, याच अधिवासात आपल्या विचारापलीकडल्या अनेक प्रजाती वास्तव्यास आहेत. या संशोधनात वर्गीकरणावर भर देण्यात आली होती. कुठल्या अधिवासांवर किती दबाव होता आणि कुठल्या प्रजातींची संख्या शहराच्या कोपर्‍यात मर्यादित राहिली यावरदेखील भर देण्यात आला होता. जसे लोक शहरात मोठे होण्यासाठी धडपडतात, त्याचप्रमाणे लहान ‘गोबी’ मासे शहरात टिकून राहण्यासाठी व्यापक संघर्ष करतात.

 

 

गोड्या पाण्याच्या नद्या आणि प्रदूषित खाड्यांपासून ते तेल प्रदूषित महासागरांपर्यंत, या माशांच्या जवळपास सर्व अधिवासांवर प्रचंड दबाव आहे. संशोधनाच्या कमतरतेमुळे, किती प्रजाती धोक्यात आहेत, हे आम्ही मोजू शकत नाही. परंतु, परदेशातील अभ्यासात असे दिसून आले आहे की, पाच गंभीरपणे धोक्यात असलेल्या ‘गोबी’ मासे आहेत, तर १८ असुरक्षित म्हणून सूचिबद्ध आहेत. ‘गोबी’ माशांच्या र्‍हासाला कृषी पद्धती आणि अप्रदेशनिष्ठ प्रजातींचा वावर कारणीभूत आहे. या कुळाची जैवविविधता बघता, अनेक प्रजाती फक्त एका नदीत, एका प्रदेशात किंवा एका बेटावर सीमित असण्याची शक्यता आहे. यामुळे मानवाला त्यांच्या अस्तित्वाची जाणीव होण्याआधीच काही प्रजाती नामशेष होऊ शकतात. या लहान जीवांच्या अस्तित्वाची जाणीव म्हणजे एखाद्या मोठ्या गोष्टींची सुरुवात आहे. भविष्यात त्यांच्या अधिवासाचे जतन करणे आणि दबाव कमी करणे हे आपले कर्तव्य बनले पाहिजे. मुंबईकर आणि त्यांच्या लोकलच्या जाळ्याप्रमाणेच हे मासे त्यांच्या छोट्या पाण्याच्या प्रवाहाच्या जाळ्यात तग धरून आहेत.

 

 

 - शुभम यादव