गरज लैंगिक समानतेची...

प्रत्येक भगिनीने अभिमानाने साजरा करावा, असा हा दिवस आहे. यामागे एक अर्थपूर्ण इतिहास असला, तरी सर्वसामान्य लोकांसाठी आपल्याला आयुष्यात आणणार्‍या आणि घडवणार्‍या स्त्रीसाठी आपण कृतज्ञता व्यक्त करणे, आभारप्रदर्शन करणे, ही भावूक भूमिका असते, ही भूमिकासुद्धा समाजात असणे ही महत्त्वाची बाब आहे. एकंदरीत पाहता, समाजात समानता असणं हा एक महत्त्वपूर्ण, आवश्यक, सुंदर आणि सुरक्षित अशा समाजाची पाया आहे. पण, आपण कितीही लैंगिक समानतेला महत्त्व द्यायचे म्हटले, तरीही कळत-नकळत ते समाजात टिकत नाही. लैंगिक असमानता काही न काही कारणाने राहिली आहे ती स्त्रियांसाठी अधिक प्रमाणात आहे.

 

 

 

आपला देश लैंगिक असमानतेच्या अनुषंगाने २०२० सालात जगातल्या १७३ देशांमध्ये ११२व्या स्थानावर राहिला आहे. यावरूनच आपल्याला अंदाज येऊ शकतो की, भारतात लैंगिक भेदभावाची मुळे किती खोलवर रुजली आहेत. याचा कोरोनामुळे जगात जेव्हा टाळेबंदी सुरु झाली, तेव्हा स्त्रिया ज्या पूर्वी नोकरी करत होत्या, त्यापैकी ७६ टक्के स्त्रियांना ती करता आली नाही. जवळजवळ २१ टक्के स्त्रियांना त्यांची नोकरी गमवावी लागली. जशी टाळेबंदी उठली तशी पुरुषांच्या तुलनेत त्यांची नोकरी पुन्हा मिळवण्याची संधी पुरुषांपेक्षा खूपच कमी दिसून येत आहे. २०२२च्या हॅशटॅगनुसार 'Break the bias' किंवा पूर्वग्रह तोडून टाका, असे मानले तरी व्यवहारात ते तसे होत नाही.

 

 

 

आजकाल मुलांसाठी एक छोटीशी खरेदी करायची असेल, तर दुकानात तुमचं स्वागत करत पहिला प्रश्न तुम्हाला विचारला जातो, “तुम्हाला ज्या मुलांसाठी भेट घ्यायची आहे, तो कोण आहे, मुलगा आहे का मुलगी आहे?” मग मुलींसाठी भेट घेण्यासाठी तुम्हाला सुचविलं जातं, ‘बेबी पिंक’ रंगाची खेळणी. त्यात सुंदर बाहुली असते. भातुकलीची विविध प्रकारची खेळणी असतात. मुलांसाठी सुचवलेल्या खेळात सुपरमॅन, जीप व बंदूक असते. आजकाल मुलींच्या आणि मुलांच्या खेळण्याचे विविध विभाग दुकानात किंवा मॉलमध्ये केलेले आढळतात. अगदी लहानपणापासून अशा प्रकारची लैंगिक भिन्नता असलेली प्रक्रिया केली जाते.

 

 

 

छंद जोपासायचे असते, तरीही तशीच लैंगिक भिन्नता दिसून येते. मुलांना भरतनाट्यम् वा कुचिपुडी शिकायची इच्छा असेल, तर ते तुझ्यासाठी नाही, असे सांगितले जात तेव्हा अशा प्रकारचे सांस्कृतिक पूर्वग्रह आपल्याला वारंवार दिसून येतात. या पूर्वग्रहातूनच पुढे लैंगिक विषमता घडत जाते. असमानतेचा स्त्रियांवर जास्त प्रमाणात नकारात्मक परिणाम दिसून येत असला, तरी तो पुरुषांवर पण दिसून येतो. लैंगिक भेदभावाचा स्त्रियांच्या मानसिक आरोग्यावर खूप प्रमाणात दिसून येतो. वैद्यकीय शास्त्राप्रमाणे स्त्रिया पुरुषांपेक्षा अधिक काळ जगतात, हे जरी खरे असले तरी त्यांच्या आयुष्यात त्यांना आरोग्याशी निगडित आजारांचा सामना अधिक प्रमाणात करावा लागतो. यामध्ये लैंगिक असमानता आणि भेदाभेद भर घालत असतात.

 

 

 

कुठलीही अशी कृती ज्यामुळे व्यक्ती तिच्या लैंगिक अस्तित्त्वामुळे काही गोष्टींपासून वा सामाजिक हितापासून वगळली जाते, वंचित केली जाते, त्यामध्ये जाणीपूर्वक किंवा अनावधानाने त्या व्यक्तीवर अन्यायकारक गोष्टी केल्या जातात. महिलांच्या बाबतीत पारंपरिकदृष्ट्या पुरुषांच्या तुलनेत त्यांना दुय्यम दर्जा दिला गेला आहे. त्या घरीदारी आणि समाजात शोषण, अपमान आणि असमानतेच्या शिकार झालेल्या असतात. लैंगिक असमानता आपण विज्ञान, आर्थिक, शैक्षणिक, क्रीडा, शिक्षण, मनोरंजन, राजनैतिक व विविध सामाजिक क्षेत्रांत पाहतो, ऐकतो. अनेक महिला तांत्रिक वा शैक्षणिक क्षेत्रात पारंगत असतानासुद्धा काही मुख्य पदावरील बढती त्यांना मिळालेली नाही. याला कारण भारतीय संस्कृतीत पितृसत्ताक मानसिकता समाजमनात भिनलेली आहे. प्राचीन भारतात हिंदू कायद्याने स्त्रीने बालपणी पित्यावर, विवाह झाल्यावर पतीवर आणि वृद्धावस्थेत मुलांवर अवलंबून राहिले पाहिजे, असे सुचविले होते.

 

 

 

आजही अनुभवाने समृद्ध असलेली आई कठीण परिस्थितीत स्वतः निर्णय घेण्याऐवजी मुलांना विचारून सांगते. इतर धर्मांतही स्त्रियांना दुय्यम दर्जा देण्याची भूमिका दिसून येते. त्यामुळे जगात महिलांच्या विरोधात लैंगिक दुष्परिणामाचे पडसाद दिसून येतात. व्यक्तीची लैंगिक ओळख जरी तिच्या ‘सेक्स’शी निगडित असली, तरी ‘सेक्स’ ही व्यक्तीची नैसर्गिक वा शरीररचनेशी संबंधित ओळख आहे. लैंगिक ओळख ही सामाजिक भूमिकेचा भाग आहे. आज ‘बेटी बचाओ, बेटी पढाओ’ हा नारा किंवा महिला दिनानिमित्त लैंगिक समानता शाश्वत उद्यासाठी आवश्यक आहे. ही ‘थीम’ या अत्यंत महत्त्वाच्या आणि आजच्या परिस्थितीला समर्पक आहे. यासंबंधी आणि या सर्वाचा मानसिक आरोग्यावर होणारा परिणाम आपण पुढील लेखात जाणून घेऊया.