‘हिजाब’चा बागुलबुवा : भाग-१

 

 

 

 

 

 

इस्लामचा तसे पाहिले, तर मुळात धर्मग्रंथ एकच-कुराण शरीफ. वेदांसारखेच कुराणाला दैवी अधिष्ठान आहे, असे सर्व पंथोपपंथांचे मुसलमान मानतात. त्यानंतरच्या क्रमांकावर पैगंबरांच्या आठवणींची संकलने ‘हदीस’ (Hadith) आणि शरियानुरूप कायदाव्यवस्था असा क्रम लावला जातो. त्यात प्राधान्य फक्त ‘कुराण शरीफ’ आहे. ‘हदीस’ संकलने अनेक असून त्यात विश्वासार्ह आणि दुय्यम-तिय्यम असे विभाजन आहे. त्यात कशा विसंगती आहेत, याची एक-दोन उदाहरणे देणार आहे. शरियाबाबत तर गोंधळच आहे. पण, इस्लामचा प्रत्येक पंथ आपलाच शरिया प्रमाण मानतो.

 

 

इथे प्रथम ‘कुराण शरीफ’मधून काही महत्त्वाच्या आयतांची चर्चा केली आहे. ती करताना मूळ इजिप्तचा, पण आता अमेरिकेचा नागरिक सय्यद हुसैन नस्रच्या ’The Study Quran’ (२०१५) या ‘कुराण शरीफ’ भाषांतर आणि विस्तृत संदर्भ टीपा देणार्‍या पुस्तकाचा आधार घेतला आहे. ज्यांना ‘कुराण शरीफ’चा अभ्यास करायचा आहे, त्यांनी या पुस्तकावरून करावा. दुसरा संदर्भग्रंथ मौ. अबुल आला मौदुदींचे ‘कुराण शरीफ’ अरबी पाठ, इंग्रजी भाषांतर आणि विस्तृत भाष्य आहे. त्याशिवाय इतर ग्रंथ, सौदी अरेबिया राजघराण्याने करवून घेतलेले भाषांतर आणि टीपा, इस्तंबूल, तुर्की इथून प्रकाशित झालेले शब्दागणिक भाषांतर आणि हिंदीत मूळ ‘कुराण शरीफ’ पाठ, त्याचे देवनागरी लिप्यंतर, आयतेगणिक अर्थ आणि विस्तृत टीपा देणारा ‘कुराण सौरभ’चा आधार घेतला आहे. इतके सर्व संदर्भ घेण्याचे कारण मुल्लामौलवी आणि निवडणुकांच्या पार्श्वभूमीवर ओवेसींसारख्या राजकारण्यांनी जो ‘हिजाब’संदर्भात बागुलबुवा उभा केला आहे, त्याला उघडे पाडावे.

 

 

 

रविवार, दि. १३ फेब्रुवारीच्या दै. ‘मुंबई तरुण भारत’मधील लेखात ‘आयत ३३.५३’चा उल्लेख आहे. या ‘आयती’ला ‘हिजाबची आयत’ म्हणतात. त्या ‘आयती’ला एका घटनेची पार्श्वभूमी आहे. अनास इब्न मलीक याने नोंदविलेली ‘हदीस’ आहे. हजरत (आदरार्थी संबोधन) झैनाब बिंत जहश या महिलेशी निकाह करण्याच्या समारंभाला पै. मोहम्मदांनी काही पाहुणे जेवायला बोलावले होते. लग्न समारंभ आणि जेवणावळ उठून गेल्यावर काही पाहुणे बराच वेळ गप्पा मारत बसले. पै. मोहम्मदांना अवघडल्यासारखे झाले. त्यांनी पाहुण्यांना घरी जाण्यास सांगणे अयोग्य दिसले असते. शेवटी पैगंबर स्वत:च उठून बाहेर गेले. परत येऊन पाहतात तो पाहुणे घरीच. ते उठून पुन्हा बाहेर गेले. तेव्हा त्या गप्पा मारणार्‍यांच्या लक्षात आले. त्यांनी लगेच निरोप घेतला. पाहुणे गेल्याचे अनुयायी अनास सांगायला गेले. मोहम्मदांच्या पाठोपाठ अनास घरात शिरू लागताच त्यांनी लगेच पडदा ओढून घेतला. अनास बाहेरच थांबले. त्यावेळी ही ‘आयत’ अवतरली. या ‘आयती’त जेवणाचा संदर्भ तर आहेच, पण पैगंबरांच्या पत्नींपासून अनुयायांना काही मागायचे असल्यास ‘पडद्यामागून (हिजाबिन) मागत जा,’ असा आदेश आहे. अनुयायांनी ‘हिजाब’ घालून पत्नींच्यासमोर यावे, हे अपेक्षित नव्हते. नस्र नमूद करतात की, या घटनेनंतर लगेच पैगंबरांच्या घरासमोर पडदे लावण्यात आले. ही घटना पैगंबरांच्या मृत्यूपूर्वी पाच-सहा वर्षे आधी घडली. ‘आयती’चा अर्थ देताना वर दिलेल्या एकजात सर्व भाषांतरकारांनी ‘हिजाब’ शब्दाचा अर्थ ‘पडदा’ (Curtain) असाच दिला आहे. घरात काही ठिकाणी पडदे लावण्याची पद्धती मुस्लीम तसेच हिंदू घरांमधून होती. घरांतील महिला बाहेरच्या पुरुषांसमोर न येता पडद्याआडून किंवा दारा आडून बोलत असत.

 

 

 

यानंतरच्या ‘आयती’त (३३.५४) पैगंबरांच्या पश्चात अनुयायांनी त्यांच्या पत्नींशी विवाह करू नये, असा स्पष्ट आदेश आहे. याचे कारण पत्नींचा दर्जा मुस्लीम समुदायांच्या माता असा होता. आईशी वैवाहिक संबंध ठेवणे हे एकजात सर्व समाजांमध्ये मोठे पातक समजले आहे. ‘कुराण शरीफ’ ३३.५५ मध्ये पैगंबरांच्या पत्नींना घरातल्या कोणत्या पुरुषांसमोर मोकळेपणाने वावरता येईल, याची यादी दिली आहे. पैगंबर हेच आदर्श असल्याने तसेच इतर मुसलमान कुटुंबातून तो आदेश पाळला जातो. इथे एक नमूद करायला पाहिजे, मागच्या लेखात कट्टर विचारसरणीच्या मुस्लीम पुरुषांना महिलांनी बाहेर जाऊच नये, असे वाटत असते. बरेलीच्या एका मुल्ला महाशयांनी मुस्लीम महिलांनी घरात बसूनच पैसे कमवावे, असे ठासून सांगितले होते. त्याला ‘कुराण शरीफ’ आयतेची पार्श्वभूमी आहे. पैगंबरांच्या पत्नींनी आपल्या घरात मर्यादेने राहावे आणि गत अज्ञानमूलक काळाप्रमाणे साजश्रृंगाराचे प्रदर्शन करत फिरू नये, या अर्थाची ‘आयत ३३.३३’ आहे. नस्रचे या आयतेवर विस्तृत भाष्य आहे. तो देतो त्याप्रमाणे ही आयत जरी पैगंबरांच्या पत्नींसाठी असली तरी ती सर्वच मुस्लीम महिलांसाठी लागू केली गेली.

 

 

 

‘हिजाब’ शब्द येशू ख्रिस्ताची आई मेरी हिला उद्देशून १९.१७ मध्ये आला आहे. त्यात मेरीने स्वत:ला इतर लोकांपासून दूर ठेवले, असा उल्लेख आहे. त्यानंतर तिच्यासमोर पूर्णपुरुष असा देवदूत उभा झाला. तिला निष्कलंक (Immaculate) मातृत्व प्रदान केले. या ‘आयते’त मेरीने ‘हिजाब’ अंगावर घातल्याचे दिलेले नाही. तिने स्वत:ला इतरांपासून पडद्याआड दूर ठेवले असाच अर्थ सर्व भाषांतरकारांनी दिला आहे. इथेही ‘हिजाब’चा अर्थ स्पष्टपणे पडदा, शरीरापासून वेगळे मोठे कापड आहे. महिलांच्या अवगुंठनाला धरून दुसरी एक ‘आयत ३३.५९’ आहे. त्यात केवळ पैगंबरच नव्हे, तर इतर श्रद्धावंतांच्या पत्नी आणि मुली यांच्यासाठी आदेश आहे. त्या स्त्रियांनी चादरीच्या पदरात स्वत:ला गुंडाळून मगच बाहेर पडावे, जेणेकरून त्या (वेगळ्या आहेत अशा) ओळखल्या जाव्यात आणि (त्यांना) त्रास दिला जाऊ नये. या आयतीत पडदा अथवा चादरीसाठी ‘जिलबाब’ हा शब्द दिला आहे. त्याचे भाषांतर नस्र ’Cloaks’ असे देतो. तो केवढा मोठा तर शालीपेक्षा मोठा आणि अंथरूणावरील चादरीपेक्षा लहान, त्याने शरीर पूर्णपणे झाकले जाईल, असा खुलासा करतो. खरी गंमत पुढे आहे. काही शतकांनी झालेल्या ’कुराण शरीफ’ भाष्यकारांनी वरील आयतेवर लिहिताना काय तारे तोडले, याची माहिती नस्र देतो. महिलांनी चादर कशी वापरावी, यावर बरीच चर्चा झाली. काही भाष्यकारांनी चादर अशी पांघरावी जेणेकरून फक्त एकच डोळा उघडा राहून बाकी सर्व अंग झाकले जाईल. चादरीने कपाळासह चेहरा झाकून फक्त दोन्ही डोळे उघडे राहतील, अशा पद्धतीने चादर पांघरावी. मला ते वाचून आश्चर्य वाटले.

 

 

 

रस्त्याने न शिवलेल्या मोठ्या चादरीने सर्व अंग लपेटून एका हाताने चादर सांभाळत आणि दुसर्‍या हाताने फक्त एकच डोळा उघडा ठेवून कसरत करत मुलाबाळांसह चालणार्‍या बाईची कसली तारांबळ होत असणार? ते भाष्य लिहिणार्‍या भाष्यकाराने एकदा जरी तसे चालून पाहिले असेल काय? कपाळही झाकत केवळ दोन्ही डोळे उघडे ठेवून चालताना दुसर्‍या हाताने चादरीने सर्व अंग झाकून ठेवण्याची कसरत त्यावेळच्या महिला कशा करत असतील? सर्वच अतर्क्य! मला नस्रची ती टिप्पणी वाचल्यानंतर मध्ययुगीन ख्रिश्चन धर्मगुरूंच्या एका वादविवादाची आठवण आली. एका सुईच्या टोकावर एकाच वेळी किती देवदूत नाचत असतील, असे त्याचे वादांचे विषय होते. त्यांच्यापैकी एकाने तरी असा नाचरा देवदूत कधी पाहिला होता? सर्वच स्वप्नरंजनासारखे. आयतीच्या शेवटच्या भागासंबंधी सौदी भाष्य माहिती देते (टीप क्र. ३७६६). महिला आणि पुरुषांनी सभ्य वाटणारे कोणते कपडे घालावे याचे दंडक प्राचीन काळापासून ठरले आहेत. असिरीयन संस्कृतीत, इ. स. पूर्व सातव्या-आठव्या शतकात विवाहित स्त्रीने रस्त्यावर चालताना मोठी चादर पांघरून घेण्याची प्रथा होती. त्याच वेळी ज्या गुलाम महिला असत आणि ज्या शरीर विक्रय करणार्‍या महिला असत, त्यांनी चादर लपेटणे अपेक्षित नसे. त्यांच्याकडे पाहण्याची दृष्टी वेगळी असे. विवाहित स्त्रियांना सुरक्षितपणे चालता यावे, यासाठी चादर पांघरून रस्त्यातून चालण्याचा दंडक होता. त्याचे प्रतिबिंब ‘आयती’च्या शेवटच्या भागात पडले आहे. ‘आयती’त दिल्याप्रमाणे चादरीच्या आवरणांवरून त्या घरंदाज स्त्रिया आहेत, हे लगेच लक्षात येण्यासाठी आणि रस्त्यावरील मजनूंचा त्रास न होण्यासाठी ही ‘आयत’ आली आहे.

 

 

 

स्त्रियांनी सुरक्षित राहावे, यासाठी आलेल्या या ‘आयती’चे दूरगामी परिणाम झाले. स्त्रियांना जोखडात बांधून ठेवण्याचे मोठे साधन कट्टर होत चाललेल्या मुस्लीम समाजाला मिळाले. त्यांनी न शिवलेल्या चादरीऐवजी चेहरा पूर्णपणे झाकणारा पायघोळ बुरखा घालून हिंडण्याचा परिपाठ मुस्लीम महिलांवर लादला. एक डोळा की दोन यात होणारी तारांबळ टाळण्यासाठी चेहर्‍यावर डोळ्यांसमोर जाळी टाकली. आज विशेष करून अफगाणिस्तानच्या महिला आपण दूरदर्शनवर पाहतो. त्या नखशिखांत झाकलेल्या असतात. कडवे तालिबानी फक्त त्याकडे लक्ष देतात. खरोखरीच असा सर्वांग झाकणारा बुरखा अपेक्षित होता का? त्याचे स्पष्टीकरण पुरुषांनी आणि स्त्रियांनी शालीन पेहराव कसा करावा, यासंदर्भातील दोन ‘आयतीं’मध्ये मिळते. पुरुषांनी आपली नजर खाली ठेवून चालावे आणि गुह्यअंगांचे प्रदर्शन करू नये (कु.श. २४.३०). त्यात पुरुषांनी जाता-येता महिलांकडे टक लावून पाहू नये, हे अपेक्षित असल्याचे काही ‘हदीस’मध्ये सांगितले आहे. पहिली नजर टाळता येत नसते, पण पुन्हा काही हेतू मनात ठेवून दुसर्‍यांदा पाहणे टाळावे, असे अभिप्रेत आहे. महिलांसाठीच्या आदेशात त्यांनीही टक लावून (परपुरुषांकडे) पाहणे टाळावे. आपल्या लज्जास्थानांचे रक्षण करावे आणि जे सहज व्यक्त होते, त्या वक्षस्थानावर ओढणीचा पदर घ्यावा (कु.श. २४.३१).They should draw their veils over their bosoms and not display असे सौदी आणि तुर्कीभाषांतर आहे. या ‘आयते’त वक्षांसाठी उल्लेख ‘जुयुब’ आणि ओढणीसाठी खुमूर (एक वचन- खिमार) असे स्पष्ट शब्द आहेत.

 

 

 

खिमारसाठी नस्रने Kerchief, ‘कुराण सौरभ’मध्ये ओढणी असे अर्थ दिले आहेत. काही प्रश्नांबाबत आपली मते वृत्तपत्रांत मांडणारे मौ. वहीदुद्दीन खान, महिलांनी वक्षस्थळांवर शाल ओढून घ्यावी, असे भाषांतर देतात. मौ. मौदुदी कट्टरपंथी होते. त्यांनी ‘हदीस’चे संदर्भ देताना लिहिले की, इस्लामपूर्व काळात अरब महिला कमरेच्या वरचा भाग झाकण्यासाठी फक्त झिरझिरीत पोलके घालत असत. त्यातून त्यांचे अंगप्रत्यंग दिसत असे. ते दिसू नये यासाठी ही आयत आहे. ही ‘आयत’ आल्यानंतर ह. आयेशांनी सांगितलेल्या एका ‘हदीस’ प्रमाणे, मदिनेतील सर्व मुस्लीम स्त्रियांनी लगेच दुसरे दिवशी आपली झिरझिरीत वस्त्रे टाकून दिली आणि जाड कपडे वापरायला सुरुवात केली. एकदा पैगंबरांना इजिप्तमध्ये विणलेले घप्प-जाड कापड भेट मिळाले. त्यांनी त्याचे दोन तुकडे करून एका अनुयायाला देताना सांगितले की, “एक तुझ्या शर्टासाठी आणि दुसरा तुझ्या पत्नीच्या ओढणीसाठी.” मौदुदी वर पुस्ती जोडतात की, महिलांनी फक्त हात आणि चेहरा सोडून शरीराचा इतर कोणताही भाग नवर्‍याशिवाय इतर पुरुषांसमोर प्रदर्शित करू नये. त्या पुरुषांमध्ये तिचे वडील आणि भाऊसुद्धा आले.

 

 

 

हा कट्टरपणा झाला. कारण, मूळ ‘आयते’च्या भाषांतरात खुद्द मौदुदी लिहितात, (They are) Not to reveal their adornments to any save to their husbands, or their fathers, or the fathers of their husbands, or of their own sons, or their brothers. या यादीत आणि ‘आयत’ ३३.५५ मध्ये आलेल्या पैगंबरांच्या पत्नींसंदर्भात नात्यातील तसेच ओळखीचे काही पुरुष समाविष्ट आहेत. मौदुदींची टीप, वडिलांसमोर आणि भावासमोर बुरखा घालून राहणे, यात कठमुल्लांच्या कट्टर मानसिकतेचे प्रदर्शन होते. ही कट्टरता गेली कित्येक शतके मुस्लीम महिलांवर लादली गेली. आजही धार्मिक कारण पुढे करून झालेच, तर मुलींना आधुनिक शिक्षणापासून वंचित ठेवण्याची मानसिकता या ‘हिजाब’साठी चाललेल्या आंदोलनात दिसते आहे. ‘कुराण शरीफ’मुळे आणि ‘पूर्णप्रमाण’ धर्मग्रंथात कुठेही चेहरा झाकावा, फक्त डोळेच उघडे ठेवावे, फक्त हातच दिसावे, अशा धर्माज्ञा आलेल्या नाहीत. आज जो बुरख्याचा धर्माला धरून बागुलबुवा केला जात आहे, त्याला ‘कुराण शरीफ’मधे आधार नाही. (क्रमश:)

 

 

 

 - डॉ. प्रमोद पाठक