विषाणू व त्याची रचना (भाग-४)

१) Capsid (कवच)

२) Envelope (आवरण)

३) Nucleic Acid (केंद्रकीय द्रव्य)

१) कवच (Capsid) - हे एक प्रथिनांनी बनलेले कवच असते. ज्याच्या आतमध्ये केंद्रकीय द्रव्य साठवलेले असते. त्यामुळेच त्याला ‘न्यूक्लियोकॅप्सीड’ असेही म्हटले जाते. या कवचामध्ये प्रथिनांच्या छोट्या आवरणांचा समावेश असतो. त्याला ‘कॅप्सोमर्स’ असे म्हटले जाते, हे ‘कॅप्सोमर्स’ केंद्रकीय द्रव्य (Nucleic Acid) शी पूर्ण तद्रूप पावलेले असतात व त्याचमुळे त्या विषाणूला ते गोलाकार किंवा दंडाकृती असा विशिष्ट आकार प्रदान करतात. ‘कॅप्सीड’ हे फार महत्त्वाचे कार्य करत असते. जसे-

१) ‘कॅप्सीड’मुळे केंद्रकीय द्रव्य (Nucleic Acid) हे शरीरातील रसायनांपासून व द्रव्यांपासून वाचते.

 

२)‘कॅप्सीड’च्या वरील आवरणावर अशा काही खास खाचा असतात, ज्याच्यामुळे हा व्हायरस ‘होस्ट सेल’ (पेशी) ला चिकटून राहू शकतो.

३)‘कॅप्सीड’ हे व्हायरसला प्रथिनांचा यथोचित पुरवठा करते, ज्यामुळे व्हायरसला दुसर्‍या पेशीचे पृष्ठभागाचे आवरण भेदून आत प्रवेश करणे सोपे जाते. इतकेच नव्हे, तर काही वेळा रोगकारक द्रव्य पेशीच्या आत सोडण्यास या ‘कॅप्सीड’ची मदत होत असते.

काही प्रकारात वर प्रथिनांच्या आत असलेला विषाणूचा ‘आरएनए’ जो जल स्वरुपात असतो, तो स्वतःच ‘कॅप्सीड’ बनवून स्वतःच एक विषाणू बनवतो.

 

२) आवरण (Envelope) - अनेक प्रकारच्या विषाणूंमध्ये ‘ग्लायकोप्रोटीन’ नावाच्या प्रथिनांचे कवच असते, ते ‘न्यूक्लोयोकॅप्सीड’ला आवरण करुन असते. हे आवरण प्रोटीनच्या दोन स्वरांना मिळवून तयार होते. यात मुख्यत्वे ‘होस्ट’ पेशींचे भाग असतात. विषाणू जेव्हा पुनरुत्पादन करत असतो, तेव्हा या ‘होस्ट’ पेशीच्या आवरणाच्या प्रथिनांचाच वापर करत असतो. याच प्रक्रियेत हा विषाणू स्वतःचे प्रथिनांचे भाग पेशीमध्ये घालत असतो व पेशींचे अंतर्गत वातावरण दूषित करत असतो. काही आवरणांवर इतर पेशीला चिकटण्यासाठी खास टोकेसुद्धा असतात.

३) केंद्रकीय द्रव्य (Nucleic Acid) - इतर सर्व पेशींप्रमाणे व्हायरसमधील केंद्रकीय द्रव्य (Nucleic Acid) - हे प्रथिनांच्या उत्पादनामागील जनुकीय प्रक्रिया पार पाडत असते. बहुतांश विषाणू हे ‘आरएनए’ प्रकारचे असतात, फार कमी हे ‘डीएनए’ प्रकारातील असतात.

हे ‘आरएनए’ व्हायरससुद्धा दोन प्रकारचे असतात. एकात virus, messenger RNAचा प्रथिने बनवण्यासाठी वापर करतो, तर काहींमध्ये Negative Strand of RNA असतात. जे काही प्रक्रियांनंतरच प्रथिनांचे उत्पादन करु शकतात. अशा प्रकारच्या भागांनी हा विषाणू बनलेला असतो व या विषाणूच्या रचनेचा अभ्यास हा त्याचे कार्य जाणून घेण्यास फार महत्त्वाचा असतो. पुढील भागात आपण व्हायरस कसे काम करतो ते पाहू. (क्रमश:)