आता दृक्-कलाकारांना मिळणार मानधन - सांस्कृतिक संचालनालयाने मनावर घेतला उपक्रम

नुकताच ‘महाराष्ट्र दिन’ कोरोनाच्या भयावह स्थितीतही, महाराष्ट्राने ‘मानसपूजा’ करतात, त्या पद्धतीने साजरा केला. आपल्या दै. ‘मुंबई तरुण भारत’च्या कलारसिक वाचकांसाठी आपण, अगदी धावत्या रेल्वेतून बाह्यनिसर्ग पाहायला मिळतो, तशा प्रकारे दोन हजार वर्षांपासूनचा, महाराष्ट्राचा चित्रालेख ताडला. दोन लेखात आपण दोन हजार वर्षांचा आढावा घेण्याचा प्रयत्न केला. योगायोग म्हणा किंवा आणखी काहीही शब्द शोधा, पण महाराष्ट्रातल्या चित्रकार, शिल्पकार आणि उपयोजित कला या प्रमुख कला प्रकारांसह इतरही म्हणजे रांगोळी कलांपासून इतर दृश्य-लोककला प्रकारांना अवगत केलेल्या कलाकारांना समाधान देणारे दिवस येऊ लागलेत, अशी चाहूल लागली आहे. या स्तंभाचा आपला उद्देशच मुळी कलाकारांच्या कलासाधनेला प्रोत्साहन देणे, हा आहे. ‘प्रोत्साहन देण’ हा शब्द कदाचित काही प्रतिथयश, हवं तर आथिकदृष्ट्या कलेच्या व्यावसायिकेतून, यशस्वी झालेल्या ज्येष्ठ कलाकारांना योग्य वाटेल की नाही, ही शंका येऊ नये म्हणून आपण असंही म्हणू की, ‘हा’ स्तंभ अशा कलाकारांच्या कलेचं, कलायोगदानाचं महत्त्व कलारसिकांपर्यंत पोहोचावं म्हणूनदेखील वाचकप्रिय झालेला आहे.

‘पोहोचावं कलोपासकांच्या कलासाधनेचं महत्त्वं’ म्हणूनच की काय, पण राज्याच्या सांस्कृतिक संचालनालयानेदेखील नुकताच दीर्घ प्रलंबित प्रश्न, कलाकारांप्रति सन्मान व्यक्त करण्याच्या दृष्टीने मार्गी लावला आहे. मागील सप्ताहात ज्येष्ठ चित्रकार आणि कलाविषयक लेखक सुहास बहुळकर यांचा फोन आला. त्यांना सांस्कृतिक संचालक बिभीषण एम. चवरे यांनी फोन करून काही माहिती मागविली होती. सदर माहिती ही, महाराष्ट्राच्या समस्त कलाकारांचा सन्मान वाढविणारी अशी असल्याने आनंद झाला. महाराष्ट्रातील सर्व प्रकारच्या दृश्य-कलाकारांना म्हणजे त्यात चित्रकार, शिल्पकार, उपयोजित कलाकार अगदी रांगोळी आर्टिस्ट, ‘हॉबी पेंटर’, आमचे अनेक ‘एटीडी’ प्रमाणपत्रधारक, परंतु कलाध्यापकाची नोकरी न लाभलेले, तरीही कलेवर गुजराण करणारे एकूणच इतरही दृश्य स्वरूपातील लोककलाकार अशा सार्‍यांची एक यादी बनवायची. सदर यादीतील कलाकारांना काही पात्रतेच्या निकषांवर विशिष्ट रकमेचे मानधन दरमहा सांस्कृतिक विभागामार्फत देण्यात येणार, ही माहिती प्रा. बहुळकर सरांनी दिली आणि म्हणाले, “शेपाळ, आता तुझ्यासारखे आणखी तिघेजण या कामी पुढाकार घ्या. चवरे सर कलाकारांप्रति आदरभाव जागृत असलेले अधिकारी संचालक लाभलेत, फार सकारात्मक माणूस आहेत.” फार आनंद झाला. तासाभराने प्रा. मारूती शेळके यांचा फोन. मी, ते, प्राचार्य सुरेंद्र जगताप आणि भावना सोनवणे अशा चौघांची समिती आणि सल्लागार व मार्गदर्शक प्रा. बहुळकर सर... आम्ही कार्याला सुरुवात केलीसुद्धा.

खारूताईच्या ‘रामसेतू’ बांधण्याच्या हातभाराचं कौतुक स्वतः प्रभू रामचंद्रांनी केलं होतं. तिच्या पाठीवरून हात फिरवला. ती रामाची बोटे खारूताईच्या पाठीवर आजही दिसतात. सागरी सेतू बांधण्याचं कार्य मोठं होतं, अशा कार्यात अगदी लहानशी घटनाही खूप मोठं कार्य करून जाते. महाराष्ट्राच्या कलाकारांच्या कलायोगदानाचा असाच मोठा कलासागर आहे. हे सर्व कलाकार ध्येय जरी कलानिर्मितीचं असलं, तरी आर्थिक विवंचनेमुळे बहुतांशी जणांना हे ध्येय साधता येतंच असं होत नाही. कलानिर्मिती एक दीर्घायुषी सृजन असते. त्यासाठी आर्थिक आणि मानसिक प्रोत्साहनाची फार गरज असते. असे प्रोत्साहन अगदी खारूताईच्या कामाच्या स्वरूपात का होईना, परंतु सांस्कृतिक संचालनालयाने देण्याचे ठरविल्यामुळे हे सारे दृश्य कलाकार आनंदी होतील, अशी आशा करायला निश्चित हरकत नाही. जसे ‘समे’वर गायक येतो अन् कानसेनांच्या टाळ्यांची दाद मिळते किंवा कवीच्या एखाद्या प्रज्ञाशील काव्यपंक्तीला श्रोतृवर्गाची ‘वाह’ची दाद मिळते, अगदी तसंच, महाराष्ट्रातील या दृक्-कलाकार समूहातील प्रथितयश कलाकारांना वाटणार आहे. ‘आनंदी’ राहण्यासाठीची ही पायरी म्हणावी लागेल. राज्याच्या सांस्कृतिक संचालनालयाच्या सर्वच संबंधित पदाधिकार्‍यांच्या सकारात्मक मानसिकतेप्रति, महाराष्ट्रातील तमाम दृक्-कलाकार वर्गाला आपलेपणा तसेच पारिवारिक नात्याची जवळीक निर्माण होईल, यात संदेह नाही.

वेरुळ, अजिंठा, घारापुरी यांसारख्या सुमारे १२०० लेण्यांच्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचा वारसा जपणार्‍या, गडकोट-किल्ल्यांच्या आणि अनेक दीहिमान वास्तु, मंदिरे आणि नैसर्गिक पार्श्वभूमी लाभलेल्या महाराष्ट्राची ओळख या निर्णयामुळे अधिक सुदृढ होईल. आता हा लेख वाचणार्‍या जागरुक कलारसिक-कलाकार वाचकांनी, अधिकाधिक थेट लाभार्थी होऊ शकणार्‍या, ज्यांचं किमान वय ५० असावं, अशा प्रत्येकापर्यंत पोहोचेल, अशी व्यवस्था केलीत तर या लेखप्रपंचाचा उद्देश साध्य होईल. आमच्या समितीचे एक सदस्य, प्रा. मारुती शेळके यांनी सांस्कृतिक संचालक बिभीषण चवरे यांच्याशी भ्रमणध्वनीवरून चर्चा केली. कुठल्याही प्रकारचा ‘अधिकारीपणा’चा संसर्ग नसलेल्या सांस्कृतिक संचालकांनी प्रा. शेळके यांना माहिती दिली, वर आणि आग्रहदेखील केला की, लवकरात लवकर आवश्यक असलेली माहिती प्रत्येक तालुक्याच्या गटविकास अधिकारी यांच्यामार्फत, सांस्कृतिक संचालनालयाकडे पाठवावी. प्रत्येक गटविकास अधिकारी जास्तीत जास्त १०० पात्र दृक्-कलाकारांची नावांच्या यादी पाठवू शकतो. परंतु, दुदैवाने या विभागाकडे तेवढीही नावे येत नाहीत, अशी खंत सांस्कृतिक संचालक चवरे यांनी व्यक्त केली.

काही द़ृक्-कलाकार सहकार्‍यांनी तर इच्छाही व्यक्त केली, ‘काश... ऐसा सहृदयी, कलासक्त और कलाकारांप्रति सन्मान रखनेवाला सांस्कृतिक संचालक, राज्य का कला संचालक होना चाहिए..॥“ अर्थात, यावर आपल्याला बोलता येणार नाही. बिभीषण चवरे यांच्या सकारात्मक कलाप्रेमामुळे, आमच्या दृक्क्षेत्रातील भीषण वास्तव दूर होण्यास एक दिलासादायक घटना ठरेल. महाराष्ट्रातील द़ृक्-कलाकारांना, सरकार दरबारी नोंद झाल्यामुळे ‘हळद-कुंकू’ मिळेल. एक अधिकृत द़ृक्-कलाकारांची यादी यानिमित्ताने मिळेल. सरकारी मान्यतेची, संपन्न सांस्कृतिकतेची ओळख मिळेल. भविष्यात विविध राष्ट्रीय पुरस्कारांमध्ये अफाट पैसे कमावणार्‍या क्रिकेटपटू-चित्रपट कलाकारांची जशी नावे समाविष्ट होतात. (जरी त्यांचं योगदान, कौटुंबिक स्तरावर मात्र, देशासाठी असतं असं मानलं जातं तरी...) त्यांच्याशिवाय वा त्यांच्यासह पुढे पैसे जरी अत्यल्प असले, तरी कलाविषयक योगदान आभाळाएवढे असल्यामुळे अगदी ‘पद्म’ पुरस्कारांमध्येही द़ृक्-कलाकारांची नावे समाविष्ट होण्यास सदर अधिकृत यादी संदर्भ म्हणून उपयोगाला येईल. महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक-प्रदीर्घ इतिहासाला एक प्रकारे कोंदण प्राप्त होऊन, गुप्त काळातील चंद्रगुप्ताच्या राज्यकारभारात जसा कलेला सुवर्णकाळ लाभला होता, तशा विचारांना मनांत जागा निर्माण व्हावी, असे वाटू लागेल. या निर्णयामुळे आणि अखेरीस अशा यादीमुळे, भविष्यात दहा टक्के कला आरक्षणातील सरकारी सदनिका म्हणजे, सरकारी कोट्यातून मिळणार्‍या सदनिकेस या यादीतील द़ृक्-कलाकारांना प्राधान्य दिले जाईल, अशी आशादायक परिस्थिती प्राप्त होईल.

हे सर्व प्रत्यक्षात उतरवायचं असेल, तर महाराष्ट्रातील सर्व संबंधित प्राप्त द़ृक्-कलाकारांनी उदासिनतेला बासनात गुंडाळून ठेवलं पाहिजे. शासन निर्णय मु. वृकमा 2021/प्र.क्र/117/सां.का.4, दि.७ फेब्रुवारी, २०१४चे परिशिष्ट-१ या संदर्भात जोडलेल्या विहीत नमुन्यातील अर्जातील माहिती सुवाच्च अक्षरात भरून त्या त्या तालुक्याच्या गटविकास अधिकारी यांच्या कार्यालयात तातडीने सादर करावी. यासाठी जवळच्या सहृदय आणि ५० वर्षांच्या आतील कलाकाराने, लाभार्थ्यांचा शोध घ्यावा, गरजवंतांना मदत करुन या कलायज्ञास मदत करावी, असे आवाहन या कलालेखाद्वारे करण्यात येत आहे. या लेखातील कलाकृतीची छायाचित्रे ही महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिकतेची प्रगल्भता सांगण्यास प्रतिनिधिक घटक म्हणून दिलेली आहेत. कुण्या एकामुळे नव्हे, तर अनेक बहुविध, बहुआयामी आणि बहुश्रुत दृक्-कलाकारांच्या अथक, नि:स्पृह आणि निरागस कलासृजनामुळे महाराष्ट्राची, सर्व देशाची अगदी जगभराची सांस्कृतिक उंची समृद्ध, सार्वभौम आणि संपन्न झालेली आहे.अशा प्रकारच्या सकारात्मक आग्रही आणि कलेची आवड सन्मानाने जपणार्‍या चवरे सर यांच्यासारख्या अधिकार्‍यांनी कलेचे संचालन केले, तर जर्बेराच्या सुंदर दिसणार्‍या फुलालादेखील सुगंध यायला लागेल, अशी इच्छा प्रकट करुन आजच्या लेखापुरती लेखणीला विश्रांती...