‘एकात्म मानवतावादा’चे वैश्विक चिंतन

मानवतावादावर जगभरात अनेक सिद्धांताचा जन्म झाला. प्रत्येक सिद्धांत माणसाला माणूस म्हणून जगण्याच्या मर्यादा दाखवतो. पाश्चात्त्यांचा भांडवलवाद असो की, समाजवाद असो की कम्युनिस्टवाद असो, या सगळ्या वादांनी माणसामध्ये काही ना काही कारण आणि भेद शोधून वादच निर्माण केले. भांडवलवादामध्ये कुणीतरी एक मालक आणि बाकी त्याचे आश्रित, तर कम्युनिस्टवादामध्ये उघड उघड वर्ग संघर्षांची चिथावणी; नव्हे ‘उलथून टाका आणि विनाश करा’ची द्वेषबीजेच! थोडक्यात, बहुतेक मान्यताप्राप्त मानवतावाद हे माणसाला व्यक्तिकेंद्रित करून त्या त्या आर्थिक, सामाजिक, भौगोलिक आणि सांस्कृतिक परिस्थितीशीही संघर्ष किंवा विन्मुख होण्याच्या गोष्टी करतात. या सगळ्यांच्या पार्श्वभूमीवर पं. दीनदयाळ उपाध्याय यांचा एकात्म मानवतावाद’ मात्र संघर्ष नव्हे, तर समन्वयाची प्रेरणा देतो. विभिन्नतेतून एकतेचा मंत्र देतो.

 

 

 

भारतीय समाजाबाबत बोलताना तिच्या विशिष्ट जडणघडणीबाबत अनेकदा बोलले जाते. पं. दीनदयाळ म्हणतात, “एखादी व्यवस्था निर्माण का होते? तर त्या काळाचे तिचे काही गणित असते. जोपर्यंत ती व्यवस्था चांगल्या व्यक्तीकडे असते, तोपर्यंत ती चांगलीच असते, पण ती व्यवस्था वाईट व्यक्तीकडे गेली, तर ती वाईट होणार. याचा अर्थ ती व्यवस्था वाईट नसते, तर ती चालवणारी व्यक्ती वाईट असते.” दीनदयाळजींचे हे विचार आज अगदी तंतोतंत लागू होतात. याच अनुषंगाने जातीयवादावर ते बोलतात की, जातीयवादाची प्रथा कशी आणि कोणी निर्माण केली, हा मुद्दा जरी असला तरी जातीयवाद नष्ट कसा होईल, याकडे आपला अग्र दृष्टिकोन असायला हवा. कारण, एकात्म समाजात कुणीही उच्च-नीच नाही. सर्वजण समरस आत्मियतेने जोडलेले आहेत. आज ‘आझादी आझादी’ म्हणत राष्ट्राला तोडू पाहणारे काही विध्वसंक आपण पाहतो. काही दशकांपूर्वीच दीनदयाळजी म्हणतात की, “राष्ट्रीयत्वाच्या ओळखीशिवाय स्वतंत्रता व्यर्थ आहे.”