बाळासाहेबांच्या कार्यकर्तृत्वाचा साक्षेपी आलेख ‘देवरस पर्व’

संघात व्यक्तींची चरित्रे लिहिण्याची प्रथा नाही. ना. ह. पालकर यांनी डॉ. हेडगेवार यांचे विस्तृत चरित्र लिहीपर्यंत एक छोटे सुमारे दीडशे पानांचे पुस्तकच डॉक्टरांचे चरित्र म्हणून उपलब्ध होते. नंतर त्यांनीच श्रीगुरुजींचे विस्तृत चरित्र लिहिले. बाळासाहेबांच्या जीवनावर काही पुस्तके प्रकाशित झाली असली, तरी ‘भारतीय विचार साधने’च्या वतीनेही बाळासाहेबांचे तसे चरित्र प्रसिद्ध झाल्याची माहिती मला तरी नाही. नंतरचे प्रा. राजेंद्रसिंहजी वा सुदर्शनजी यांच्या जीवनावरील पुस्तकांचीही त्यापेक्षा वेगळी स्थिती नसावी. या पार्श्वभूमीवर ज्येष्ठ पत्रकार विराग पाचपोर यांनी लिहिलेले ‘रा. स्व. संघाच्या इतिहासातील देवरसपर्व’ हे सव्वा दोनशे पानांचे पुणे येथील स्नेहल प्रकाशनने प्रसिद्ध केलेले पुस्तक बाळासाहेबांच्या जीवनातील अनेक बाबींकडे लक्ष वेधणारे आहे. म्हटलेच तर, त्याला ‘बाळासाहेबांचे चरित्र’ म्हणता येईल. पण, पुस्तकाच्या शेवटी देण्यात आलेल्या संदर्भसूचीचा विचार केला, तर त्याला त्यांच्या कार्यकर्तृत्वाचा प्रबंधच म्हणावा लागेल, इतका तो अभ्यासपूर्ण आहे.

 

स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर संघकार्याच्या म्हणजे दैनंदिन शाखा पद्धतीच्या प्रासंगिकतेवर संघात विशेषत: महाराष्ट्रात काही प्रश्न निर्माण झाले, ही वस्तुस्थिती नाकारण्याचे कारण नाही. पण, ते त्या अर्थाने मतभेद नव्हते. काही स्वयंसेवकांनी संघाच्या हिताच्या दृष्टीनेच काही सूचना केल्या असतीलही. एवढेच नव्हे, तर दैनंदिन शाखेचा पूरक पर्याय म्हणून काही स्वयंसेवी संस्थाही उभ्या केल्या असतील. पण, त्यांचे कार्य हे संघकार्याला पूरकच होते, हे विसरता येणार नाही. त्यासंदर्भात श्रीगुरुजी आपल्या वेळोवेळीच्या भाषणांमधून खुलासा करताना शाखा पद्धतीची अपरिहार्यता प्रकट करत असत. पण, हे खरे आहे की, बाळासाहेबांची त्या स्वयंसेवकांप्रती सहानुभूती होती. म्हणजे शाखा पद्धतीला त्यांचा विरोध होता असेही नाही. संघकार्य इतर क्षेत्रातही त्या त्या क्षेत्राच्या व परिस्थितीच्या गरजेनुसार विस्तारित व्हावे, ही त्यांची भूमिका होती व ती किती रास्त होती, हे पहिल्या संघबंदीच्या वेळी सिद्धही झाले. कारण, त्या बंदीला संघाव्यतिरिक्त कुणीही प्रकट विरोध केला नाही व व्यंकटरमण शास्त्रींसारखे काही अपवाद वगळले, तर संघाच्या मदतीला कुणी आले नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. देशाच्या संसदेतही यापेक्षा वेगळे घडले नाही. त्यातूनच पुढे संघाच्या मदतीतून ‘भारतीय जनसंघा’ची स्थापना झाली. पुढे ‘भारतीय मजदूर संघ’, ‘विश्व हिंदू परिषद’ या संस्थाही स्थापन झाल्या.

 

बरेच वेळा लोकांना दोन सरसंघचालकांची तुलना करण्याची सुरसुरी येते आणि ते तुलनात्मक मूल्यांकन करण्याचा प्रयत्न करतात. पण, निसर्ग नियमानुसार दोन माणसात जशी तंतोतंत समानता असू शकत नाही, तशी ती दोन सरसंघचालकांमध्येही शक्य नाही, हे सहसा लक्षात घेतले जात नाही. शेवटी प्रत्येकाच्या कारकिर्दीतील परिस्थितीतही फरक असणे अपरिहार्य आहे. शिवाय आपला समाज किंवा देश मृत नाहीत, ते जीवंत आहेत. त्यांची प्रगतीच्या दिशेने क्षणोक्षणी वाटचाल सुरु आहे. त्यात काळानुसार विभिन्न समस्या निर्माण होणे, त्यावर उपाय शोधले जाणेही अपरिहार्यच आहे. त्यामुळे दोन सरसंघचालकांमध्ये तुलना करणे व्यर्थच नव्हे, तर हास्यास्पदही आहे. त्यातून काही लोक तुलना करण्याचा प्रयत्न करतात एवढेच! पण, त्यामुळे त्यांच्यात सर्वश्रेष्ठतेविषयी स्पर्धा लावणे हा त्यांच्यावरील अन्यायच ठरतो. त्या प्रकाराच्या आहारी न जाता, विराग यांनी प्रत्येक सरसंघचालकांच्या योगदानाकडे वाचकांचे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला आहे.