लोकमान्य टिळकांचे प्राच्यविद्या संशोधन

प्राच्यविद्या-Indology, भारताच्या बुद्धपूर्व काळातील सांस्कृतिक संशोधनाच्या क्षेत्रात लो. टिळकांचे गुरू असलेले प्रा. भांडारकरांच्या बरोबर इतरही विद्वान होते. पण, टिळकांचे वैशिष्ट्य असे की, राजकारण आणि समाजकारण यांच्या धकाधकीतून वेळ काढून त्यांनी वैदिक वाङ्मयाचा आणि त्याची उपांगे असलेल्या भाषाशास्त्र, तुलनात्मक धर्मशास्त्र, खगोलशास्त्र अशा विषयांचा सखोल अभ्यास करून काही नवे संशोधन केले, जे अजोड ठरले. ‘गीतारहस्य’ हा त्यांच्या जीवनाचे जणू सार सांगणारा प्राच्यविद्येत येणारा, पण तत्वज्ञानात्मक ग्रंथ आहे. तत्पूर्वी त्यांनी १८९३ मध्ये वैदिक काळ ठरविणारा The Orion (TO) - मृगारंभ (मृगशीर्षातील वर्षारंभ) असे ज्याचे शीर्षक देता येईल, हा बृहत निबंध एका चर्चासत्रासाठी पाठविला. तो नंतर प्रसिद्ध केला. दहा वर्षांनी म्हणजे १९०३ साली ’The Arctic Home in the Vedas' - ‘आर्यांचे मूलस्थान -(आमू)’ हा ग्रंथ प्रसिद्ध केला. त्यातील वर्ण्यविषय संक्षेपात द्यायचा झाला तर, वेद वाङ्मयातील संदर्भांवरून आर्क्टिक आणि उत्तर ध्रुव परिसरातील आर्यांच्या मूलस्थानाचा शोध, असे करता येईल. मंडालेच्या तुरुंगवासात असताना ‘गीतारहस्या’बरोबरच त्यांनी वेदांगज्योतिष, सांख्यकारिका आणि मध्य पूर्वेतील खाल्डिया परिसरात उत्खनित झालेल्या साहित्याची वैदिक साहित्याशी सांगड घालणारा मोठा निबंध इत्यादी लिहिले. त्या सर्वांचे संकलित पुस्तक त्यांच्या स्वर्गवासानंतर १९२५ साली प्रसिद्ध झाले. त्यातील संशोधनाला सर्वमान्यता मिळाली नसली तरी त्यांनी प्राच्यविद्या संशोधन क्षेत्रात नवी दालने उघडली, हे महत्त्वाचे ठरते.

If Tilak's arguments are correct, the Vedas must be considerably older than the indications so far from other age determining criteria. Tilak's method itself cannot be faulted so far as its astronomical aspects are concerned. Its possible weakness lies in interpreting the Vedic statements which (to us) sound very cryptic. Nevertheless, no one who has read "The Orion' can fail to be impressed by the deductive power of the author and the ingenious way he has used the astronomical clock to throw light on important mystery,'' असा आहे. यावर अधिक लिहिण्याची आवश्यकता नाही.

 

पशुपति आपल्या निर्मितीकडे मनसा-चक्षुषा-मन आणि दृष्टीने पाहतो. असे पाहणे केवळ योगदृष्टीतून शक्य आहे. पशुपति योगस्थितीत आहे. उच्चासनारूढ पशुपति विश्वोत्पत्तीकर्ता आहे. मुद्रेवरील पशुपति हा उत्थितलिंग आणि त्याच्या समोर तळवे योनीसदृश जोडलेले आहेत. त्यातून निर्मितीची संकल्पना दर्शविली आहे. सर्व प्राणी स्वर्गगामी - स्वर्गाच्या दिशेने निघाले आहेत. एक हत्ती सोडला, तर इतर सर्व प्राणी पशुपतिच्याकडे म्हणजे स्वर्गाच्या दिशेने वाटचाल करत आहेत. यज्ञबळी हा स्वर्गाला जातो, अशी धारणा होती. अथर्ववेद सूक्तातील मजकूराचे तंतोतंत चित्रीकरण पशुपति मुद्रेवर दिसते. सूक्ताचा मजकूर वर्तमानकाळात आहे. त्यावरून निष्कर्ष काढता येतो की, सिंधू संस्कृती आणि वैदिक साहित्य एकाच सांस्कृतिक सहअस्तित्वात होते. सिंधू मुद्रांमध्ये सुमारे ४० प्रतिशत, सुमारे ११०० मुद्रांवर वशिंड नसलेल्या आणि समोर उंच आडणीवरील सच्छिद्र भांडे असलेल्या वृषभाचे चित्र आहे. त्याला पहिल्यापासून चुकीने ‘एकश्रृंग’ (Unicorn) म्हटले गेले. मी दाखविल्याप्रमाणे तो वृषभ असून अथर्ववेदातील एकवृष (Unique Bull) देव आहे. अथर्ववेदात एकवृष देवाची दोन सूक्ते, ५.१६ आणि ६.८२ आहेत. सिंधू मुद्रांचे तज्ज्ञ आणि सिंधू मुद्रालिपी कोशकार इरावथम महादेवन यांच्या मते, “एकवृषासमोर जे पात्र आहे, ते सोमरस गाळण्याचे पात्र आहे. देवराज इंद्राला सोमरसाची आहुती प्राधान्याने देत असत. राज्याभिषेक करताना राजाने सर्व लोकांमध्ये श्रेष्ठ व्हावे ‘त्वं एकवृषो भव’ असे आशीर्वादपर पालुपद अथर्ववेद ६.८६ मध्ये आहे.” वैदिक वाङ्मयात इंद्रादी देवांना बलशाली वृषभाची उपमा दिली आहे. या सर्व गोष्टी लक्षात घेता, एक वृषमुद्रा या राजमुद्रा आहेत आणि म्हणूनच त्या समृद्ध सिंधू संस्कृती अवशेषांत शेकडोंच्या संख्येने जर त्या मिळल्या नसत्या तरच नवल ठरते.