सद्बुद्धी व सत्कर्म हेच अपुले आधार

प्रथमतः पूर्वार्धावर विचार करूया! यात जीवन हे संघर्षमय असल्याचे म्हटले आहे. म्हणून तर येणारा प्रत्येक दिवस हा सुदिवस बनवायचा असेल, तर मनुष्याने मोठे परिश्रम करावयास हवे. दररोज काही ना काहीतरी शुभकार्य आणि तेदेखील अतिशय कष्ट व प्रयत्नाने करावेत. व्यर्थपणे वेळ घालवू नये. कारण, आळस हा कुटुंबाचा वैरी आहे, असे आपण म्हणतोच! काहीच काम न करणारे आळशी लोक हे या धरतीमातेला भारभूत असतात. आचार्य भर्तहरी याकरिता म्हणतात,

या मंत्राच्या उत्तरार्धात ऋषी म्हणतात, पुनन्ति धीरा अपसो मनीषा! बुद्धिमान ज्ञानी व धाडसी लोक हे आपली सर्व कामे मनन व चिंतनपूर्वक करतात. बुद्धीच्या साहाय्याने ते आपल्या सर्व कार्यांना पवित्र करतात. विवेकाची चाळणी घेऊन ते आपल्या समस्त व्यावहारिक कर्मांना चाळून घेतात, जेणेकरून त्यांच्या सर्व कार्याची शुद्धी होण्यास मोठी मदत मिळते. अविचाराने केलेली कामे कधीच सफल होत नसतात. कवी भारवीने विवेक हा मोठ्या संकटाचे आगर असल्याचे म्हटले आहे. आम्ही गायत्रीमंत्रातदेखील बुद्धीची कामना करतो. बुद्धी पवित्र असेल तर सर्व काही चांगले व उत्तम घडते आणि बुद्धी जर बिघडलेली असेल, तर माणूस सतत वाईट कामे करतो. बुद्धीची छोटीशी किरणेदेखील माणसाला उच्चस्थानी घेऊन जातात. बुद्धीच्या तेजात जी व्यक्ती राहत असते. ती सतत यशस्वी ठरते. त्यांना सर्व प्रकारचे यश लाभते आणि चहुकडे कीर्ती पसरते. संत ज्ञानेश्वरांनी बुद्धीचा महिमा गाताना म्हटले आहे,

म्हणजेच ज्याप्रमाणे दिव्याची ज्योत लहान असली तरी ती बराच मोठा प्रकाश देते आणि सर्व प्रकारचे अंधाराचे काळोख नाहीसे करते. त्याचप्रमाणे सद्बुद्धी ही छोटी का असेना, आत्मज्ञानाचा प्रकाश देणारी असते. म्हणून अशा या बुद्धीला लहानसहान कदापि समजू नये.

शेवटच्या भागात अशा या बुद्धीने सत्कर्मे करणारा ज्ञानी व विद्वान हा आपल्या हृदयात दिव्य कामना बाळगत असतो आणि तो जी कोणती वाणी उच्चारतो, तीदेखील त्याच्या जीवनाकरिता सर्व सुखे प्रदान करणारी ठरते. तो आपल्या पवित्र वाणीद्वारे जे काही व्यक्त करतो, ते निश्चितच सर्वजनहिताय, सर्व कल्याणाय! याच भावनेपोटी असते. सध्याच्या युगात वरील मंत्राचा आशय हा फारच प्रासंगिक आहे.