देह जाळिती स्वसंदेह...

आपल्यातल्या सद्गुणांची वा प्रतिभेची आपल्यालाच ओळख उरत नाही. आपला मग कस्तुरीमृग होतो. संत कबीरजींनी म्हटलं आहे तसा ‘कस्तुरी कुडली बसे मृग ढूँढे बनमाही’ ही स्वतःबद्दलची भ्रांती रोगट आणि धोकादायक आहे. आपण जेव्हा स्वतःमधल्या गुणांना मानत नाही, तेव्हा आपली प्रेरणादायी ऊर्जासुद्धा आपल्याकडे टिकत नाही. असे रोगट स्वसंदेह हे हावरट बांडगुळांसारखे आहेत, ते आपल्याला गिळून टाकतात. आपली ऊर्जा, आपला सन्मान आणि क्षमता सगळंच संपवतात. आपली स्वतःबद्दल भ्रांती अशाप्रकारे का फोफावत जाते, याची काही मानसशास्त्रीय कारणं आहेत. आपण स्वत:शी नकळत संवाद साधत असतो. खरे पाहिले तर मनाशी आपण जे संवाद साधत असतो, ते विधायक आहेत की विघातक आहेत; वा सकारात्मक आहेत की नकारात्मक आहेत, यावरच आपण आपल्या आयुष्यात खरंच यशस्वी होणार का अयशस्वी होणार, हे निश्चित होते. आपल्यामध्ये एक समीक्षक बसलेला असतो आणि त्याचे विचार कसे काय चालले आहेत, हे समजून घेणे अगत्याचे आहे. हा समीक्षक जर असे सांगत असेल की, ‘मला जमणारच नाही,’ ‘माझी लायकीच नाही.’ पण, जेव्हा आपण या समीक्षकाचा हा संवाद स्वीकारतो, तेव्हा आपण पुढचे प्रयत्नच करत नाही. आपण यशस्वी होणार नाही याची खात्री आपल्याला होते आणि आपण काहीच न केल्याने खरेच अपयशी होतो. अशा या दुष्टचक्रात आपण फसतो की आपण नकारात्मक विचारांने सिद्ध करतो. कधी कधी आपल्याला अपयशाची प्रचंड भीती वाटत असते. मग त्या गोष्टी करायचेच आपण टाळतो किंवा उद्यावर ढकलतो. असं उद्यावर रेटत राहिल्याने काय होतं की, आपण आपल्याला जे यश अपेक्षित आहे, तेच मिळवत नाही. आपल्याला असं वाटतं की, आता हे जमणार नाहीच. कित्येक विद्यार्थी अशा पद्धतीने शेवटी परीक्षा देतच नाहीत आणि शेवटी त्यांना ती डिग्री मिळवता येत नाही. काहीवेळा काहींच्या मनात आपण स्वतःबद्दल एक भयंकर प्रतिमा निर्माण करतो. आपण यशस्वी होणे शक्यच नाही, असे आपल्याला ठामपणे वाटते. आपण दुसर्‍यांना यशस्वी होण्यासाठी मदत करतो. पण, स्वतःबद्दल मात्र कठोर होतो. अशा लोकांना दुसर्‍यांकडून स्तुती मिळवायची इतकी गरज भासते की स्वतःला मात्र ते आत्मविश्वासाच्या अभावी संपवतात. स्वतःला ते ‘अपात्र’ घोषित करतात. ही जी स्वतःबद्दलची भ्रांती आहे, तिच्यावर मात करता येणंसुद्धा कठीण आहे. पण, शेवटी प्रयत्नांती परमेश्वर. (क्रमशः)