या नाव बद्ध...

समर्थांनी दासबोधात नरदेहाचे गुणवर्णन करून इतर स्तवनाबरोबर नरदेहाचेही स्तवन केले आहे, हे आपण मागील लेखात पाहिले. साधकाने नरदेहाचे यथायोग्य मूल्यमापन करून त्याला परमार्थाकडे लावावे व प्रपंच नेटकेपणाने सांभाळून जीवनाचे सार्थक करून घ्यावे, असा विचार समर्थांनी दासबोधात मांडला आहे. प्रत्येक माणसाने आपल्या अंतरंगातील चैतन्याचा साक्षात्कार करून घेऊन त्याचा अनुभव घ्यावा, असे दासबोधाचे सांगणे आहे. परंतु, उत्तम प्रकारचा देह मिळूनही जर त्या देहात परमार्थबुद्धीचा विचार नसेल, तर असा माणूस मूर्खच म्हणावा लागेल. त्याचा मूर्खपणा हा की, तो सारखा, ‘माझा देह, माझा देह’ असे म्हणत मायेच्या कचाट्यात अडकत जातो. आत्मबुद्धीचा त्याला विसर पडतो.

‘माझा देह’ असे आपण म्हणतो, पण असे म्हणणे हा एक भ्रम आहे. कारण, वस्तुस्थिती तशी नाही. यावर स्वामींनी दासबोधात, माणूस घर बांधतो व ते माझे समजतो या घटनेचा दृष्टान्त दिला आहे. स्वामी सांगतात, जमीन खणून माणूस घर बांधतो व ते माझे घर असे म्हणतो. पण, ते घर फक्त त्याचे नसून विंचू, साप, झुरळे, कुत्रा, मांजर अशा अनेक प्राण्यांचेही असते. तसेच ढेकूण, डास, माशा असे अनेक कीटक तेथे राहत असतात. ते घर त्यांचे समजून ते तिथे राहत असतात. त्याचप्रमाणे दासदासी, नोकरचाकर, पाहुणेरावळे, एवढेच कशाला चोरसुद्धा ते घर आपलेच समजतात! तद्वत आपण ‘माझा देह’ म्हणतो, तो तरी आपला कसा समजायचा. त्या देहातही केसांच्या मुळाशी उवा राहतात. शरीरावर गळू झाले, जखम चिखळली तर त्यात किडे होतात. पोटात जंत होतात. ते या देहाच्या आश्रयाने राहत असतात. अगदी अलीकडील उदाहरण द्यायचे तर कोरोनाचा विषाणू चुकून शरीरात शिरला तर तेथे तो आपला संसार थाटतो. त्यालाही हा देह त्याच्यासाठी आहे, असे वाटत असते. अशी ही देहाची एकंदरीत स्थिती आहे. म्हणून दासबोध सांगतो की, हा देह चांगला धडधाकट असतानाच परमार्थी लावला तर त्याचे सार्थक होते.

‘बद्ध’ माणूस मी देहच आहे, असे समजून वावरत असतो. त्याला प्रपंचाची खूप माहिती असते. जीवन जगण्यासाठी आत्मज्ञानाची गरज त्याला वाटत नाही. समाधान कसे असते, याचा त्याला अनुभव नसतो.

‘बद्धा’चे भजन-पूजन, मनन-चिंतन सर्वकाही वेगळेच असते. भक्ताला सदैव ईश्वर दिसत असतो. पण, ‘बद्धा’चा प्रकार वेगळाच असतो. त्याला वाटत असते की, आपण डोळ्यांनी फक्त पैसा आणि स्त्रिया यांनाच पाहावे. कानांनी फक्त द्रव्य आणि दारा यांच्याच गोष्टी ऐकाव्या. मनात चिंतन करायचे झाले, तर पैशाचे आणि स्त्रियांचेच चिंतन करावे. काया, वाचा, मन, चित्त, जीव प्राण सर्वकाही द्रव्य आणि दारा. त्यांचेच तो सदैव भजन करीत असतो. पैसा व स्त्रिया हाच त्याचा परमार्थ असतो. तेच त्यांचे तीर्थ आणि त्यांच्यासाठी धडपड ही त्याची तीर्थयात्रा. द्रव्य आणि दारा त्याचे सर्वस्व झालेले असते. त्यांच्या व्यतिरिक्त तो एक क्षणही वाया जाऊ देत नाही. ज्या ज्या गोष्टी परमार्थात करायला सांगितले आहे, त्या सर्व त्याला द्रव्य आणि दारा यांच्यात दिसतात.