निसर्ग पुनर्स्थापनेसाठी - निसर्ग बेट

वनीकरणामध्ये वन खात्याचा झाडे लावायचा सपाटा, सुबाभूळ, निलगिरी, ऑस्ट्रेलियन बाभूळ आणि ग्लिरिसिडीया अर्थात गिरीपुष्प ही त्यातील शिरोमणी झाडे. टेकड्या हिरव्यागार दिसू लागल्या. कमी पाण्यामध्ये येणारी, रोग-किडींना बळी न पडणारी, कमी कालावधीत वाढणारी, लवकरात लवकर उत्पन्न देणारी अशी ही झाडे रस्त्याच्या कडेला, बाग-बगीच्यांमध्येदेखील अवतरली आणि लोकप्रियदेखील झाली. वरकरणी यामध्ये वाईट काय आहे, असा प्रश्न आपल्याला पडेल. आपल्याकडच्या यशस्वी लागवडीमध्ये जाऊन बघितल्यावर मात्र डोळे खाडकन उघडतात. याची वाढ इतकी जोमदार आहे की, याच्या खाली कुठले गवतदेखील वाढत नाही. याची पडलेली पाने जागेवरच कुजल्यामुळे गवतदेखील उगवत नाही. गवतच नाही तर प्राणी खाणार काय? याची पाने खावीत तर त्याला प्रचंड उग्र वास! याच्या बिया तर म्हणे उंदीरमार म्हणून वापरल्या जातात. याच्यावर कोणताही रोग पडत नाही. याच्यावर कोणत्याही किडी जगत नाहीत. त्यामुळे पक्ष्यांना काहीच खाद्य मिळत नाही. या झाडांवर पक्ष्यांची घरटीदेखील फारशी पाहण्यात आलेली नाहीत. आपण टेकड्या या झाडांनी झाकल्या. परंतु, त्याखाली आपण आपले सृष्टीवैभवदेखील झाकून टाकले. या नवीन जंगलांमध्ये दुसरे कुठलेच झाड नसते. कठीण परिस्थितीत तग धरणारी बाभूळ, खैर इत्यादी झाडेदेखील या जंगलांमध्ये जगत नाहीत. रायमुनिया किंवा टणटणी किंवा इतर कोणत्याही काटेरी झुडपांचेदेखील अस्तित्व या जंगलामध्ये दिसत नाही. अस्तित्वात असलेली मूळची झाडेदेखील कणाकणाने मरत जातात. म्हणायला जंगल, परंतु एका अर्थाने निर्जीव झाडांचे जंगल! न जाणो आपले सर्व रोग-किडी शत्रू परदेशात ठेऊन आलेल्या या झाडावर भविष्यात काही जीवघेणा रोग अवतरला तर आपल्या टेकड्यांवर दगडांशिवाय काहीच उरणार नाही.

 

याला उत्तर आहे ‘निसर्ग बेट.’ केवळ स्थानिक प्रजातींची निवड, पुरेसा अन्नद्रव्य पुरवठा, जल संधारण आणि संरक्षण या चतु:सूत्रीवर आधारित पंचस्तरीय लागवड करून निसर्गाशी सुसंवाद साधण्याचा, आपल्या शेतातला काही भाग तरी जलसंधारण व वनीकरणाचे एकत्रित स्वरूप जे निसर्गपूरक असेल (केवळ उत्पन्नकेंद्रित नव्हे), असा हा प्रकल्प अवलंबिता येईल का?

 

१ : जलसंधारण : एकरी पाण्याची गरज ठरवून, ‘निसर्ग बेटा’च्या माथ्याकडील भागात पुनर्भरण तलाव/कुंड, माथा ते मध्य पुनर्भरण स्तंभ व पुनर्भरण चर आणि पायथ्याचा भाग बांधबंदिस्ती.

 

२ : एकजातीय वृक्षारोपणास फाटा देत, एकरी किमान पाच मुख्य वृक्षजाती व शक्य तितके पोटप्रकार.

यामध्ये, 

 

 

‘निसर्ग बेट’एका दमात, एका टप्प्यात व्हावे असा आग्रह नको, कुवतीनुसार डोळ्यापुढे निसर्ग बेट आराखडा ध्येय ठेवून सुरुवात तरी करावी. यात एकच लक्षात ठेवायचे ते म्हणजे यशस्वी निसर्ग बेटाची गुरूकिल्ली आहे, मिश्र प्रजातींची घन लागवड, पहिली दोन वर्षे पुरेशी अन्नद्रव्यं, सुयोग्य जलसंधारण (फक्त वरून पाणी घालणे नव्हे) आणि संरक्षण-संगोपन. ‘निसर्ग बेट’म्हणजे माती-जमीन-वृक्ष-पाणी आणि सजीव यांच्यातील समतोल साधण्यासाठीची संरचना, उपलब्ध जागेत, आपापल्या कुवतीनुसार जलसंधारण + वनीकरण = निसर्ग पुनर्स्थापन.