‘आर्य’ शब्दाचे वाङ्मयीन संदर्भ : एक सिंहावलोकन

वेदांच्या नंतरच्या काळात निर्माण झालेले जे लौकिक साहित्य आहे, त्यात रामायण – महाभारत ही आर्ष महाकाव्ये प्रामुख्याने येतात. त्यातली दोन प्रमुख पात्रे राम आणि रावण. त्यांच्यातला संघर्ष हा प्रामुख्याने ‘सज्जन विरुद्ध दुर्जन’ किंवा ‘धार्मिक विरुद्ध अधर्मी’ अशा स्वरूपाचा आहे, हे ही कथा मुळातून संपूर्णपणे वाचणारा कुणीही सांगेल. पण त्यातूनही राम उत्तर भारतातला म्हणजेच आर्य, तर मग रावण दक्षिणेकडचा द्रविड अर्थात मूलनिवासी - असा विचार काही समाजकंटक मांडतात. यातूनच मग ‘जय रावण’ सारख्या घोषणा देऊन समाजात फोडाफोडीचे विष पेरले जाते. दक्षिण भारतातले (किष्किंधा – पूर्व कर्नाटक) असणारे वानर सुद्धा जर एकमेकांना आर्य म्हणतात, तर मग फक्त उत्तर भारतीयच तेवढे आर्य कसे, हा प्रश्न या समाजकंटकांना अजिबात ऐकूच येत नाही. कारण नेमके त्याच वेळी त्यांनी शहामृगाप्रमाणे वाळूत आपले डोके खुपसलेले असते. खुद्द रावणाचेही वर्णन राक्षस कुळातले अनेक जण आणि त्याच्या बायका सुद्धा ‘आर्य’ किंवा ‘आर्यपुत्र’ म्हणून करतात. त्यांच्या दृष्टीने रावण हा थोरच! त्यामुळे त्यांना रावणाचा उल्लेख ‘आर्य’ म्हणून करताना काहीच संकोच वाटत नाही. पण हे धडधडीतपणे समोर दिसत असतानाही रावणाला मूलनिवासी मानून ‘जय रावण’ म्हणत आंदोलने पेटवणाऱ्या समाजकंटकांचा मेंदू मात्र वाळूत खुपसलेल्या शहामृगाच्या त्या डोक्याइतकाही नाही, हे चाणाक्ष वाचकांच्या लक्षात एव्हाना आलेच असेल.

या व्यतिरिक्त सुद्धा ‘आर्य’ हा शब्द संपूर्ण भारतीय समाजाने वर दिल्याप्रमाणेच गुणात्मक अर्थाने स्वीकारला होता, हे इतरही संस्कृत साहित्यात सर्रास दिसते. इतकेच नव्हे, तर तत्कालीन प्राकृत भाषांत निर्माण झालेल्या साहित्यातही दिसते. अगदी सामान्य प्रजाजन सुद्धा हा शब्द उदात्त किंवा थोर व्यक्तिरेखांसाठी वापरताना दिसतात. ‘गाहा सत्तसई’ या प्राकृत ग्रंथात ग्रामीण जनजीवनाचे जे दर्शन घडते, त्यातही ‘आर्या’ हे विशेषण सामान्य ग्रामीण स्त्रियांना सुद्धा आदराने दिले गेलेले आपण पाहिले. प्राकृत साहित्यात बौद्ध वाङ्मय आज मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध आहे. त्यात दु:खनिवारणाच्या साधनेतली चार श्रेष्ठ सत्ये सांगताना भगवान बुद्ध ‘आर्यसत्य’ हा शब्द आवर्जून वापरतात. त्यांनी दाखवलेल्या मार्गाला ते स्वत: ‘आर्य अष्टांगिक मार्ग’ असे नि:संकोचपणे म्हणतात. त्यांच्या अनुयायांपैकी अनेक भिक्खू, स्थविर, आचार्य स्वत:ला ‘आर्य’ म्हणवून घेतात. उत्तरकालीन बौद्ध साहित्याचे अनेक कर्तेही ‘आर्य’ हे विशेषण आपल्या नावामागे लावतात. नावातच ‘आर्य’ असणारे ग्रंथही निर्माण होतात. हे सगळे कशाचे द्योतक आहे? सर विल्यम जोन्स (William Jones), मोर्टिमर व्हीलर (Mortimer Wheeler), मॅक्स म्यूलर (Max Müller) वगैरे विद्वान मंडळींनी अतिशय परिश्रमपूर्वक हा शब्दार्थाच्या छेडछाडीचा उपक्रम वैचारिक क्षेत्रात विविध मार्गांनी राबवला आणि सामाजिक दुफळीच्या या विषवल्लीचे बीजारोपण केले. त्यांचे शिष्यत्व मोठ्या अभिमानाने पत्करून या क्षेत्रात संशोधन केलेल्या अनेक भारतीय विद्वानांनी त्याला आपल्या बुद्धिमत्तेने खतपाणीच घातले – आजही अनेक जण घालत आहेत. अशांना मागच्या लेखात दाखवल्याप्रमाणे अगदी ‘भौतिक पुरावे’ सुद्धा कितीही दिले, तरी हे लोक त्याच्याकडे सोयीस्करपणे डोळेझाकच करतात. उपजीविकेशी निष्ठा राखावी तर अशी !