मिशन गगनयान : रशियामध्ये होणार भारताच्या चार अंतराळवीरांचे प्रशिक्षण

नवी दिल्ली : पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी केलेल्या घोषणेनुसार, इस्रो २०२२च्या हे वर्ष संपायच्या आत भारताच्या पहिल्या मानवसहित अंतराळ मोहिमेवर 'गगनयान' पाठवण्याच्या तयारीत व्यस्त आहे. या मोहिमेचे उद्दीष्ट म्हणजे भारतीयांना (गगनयात्री) अंतराळ प्रवासावर पाठवणे आणि त्यांना परत सुखरूप परत आणणे. इस्रोचे अध्यक्ष के. सीवान म्हणाले की, एकूण १२ अंतराळ प्रवाशांपैकी पहिले चार अंतराळवीर निवडले गेले आहेत आणि या महिन्याच्या शेवटी ते रशियामध्ये प्रशिक्षण सुरू करतील. या उमेदवारांची ओळख गुप्त ठेवली जात आहे. परंतु हे निश्चित आहे की हे सर्व भारतीय हवाई दलाचे चाचणी वैमानिक आहेत.

अंतराळयात्रींचे पहिले प्रशिक्षण

या मोहिमेसाठी निवडलेल्या चार जणांचे मुख्य प्रशिक्षण काही दिवसानंतर सुरू होईल. तत्पूर्वी या प्रवाश्यांना गुरुत्वाकर्षणाचा भार जाणवतो. पृथ्वीवर गुरुत्वाकर्षण वजन एक किलो वाटते तर उड्डाण दरम्यान आणि पृथ्वीवर परत येताना बरेच वेळा हा भार अधिक वाढतो. वजनहीन नसलेल्या क्षेत्रात प्रवेश केल्यावर त्यांना हालचाल कारण्यासंदर्भात आजारांचा सामना करावा लागतो. गुरुत्वाकर्षण क्षेत्र बदलल्याने रक्त प्रवाह अधिक प्रभावित होतो जर अशा परिस्थितीत प्रशिक्षण उपलब्ध नसेल तर ती व्यक्ती बेशुद्ध होऊ शकते.

पाण्याच्या टाक्या, सिम्युलेटर, सेंट्रीफ्यूज मशीन

अत्यंत कमी गुरुत्वाकर्षण हाताळणे अंतराळवीर प्रशिक्षणातील महत्त्वाचा भाग आहे. यासाठी अनेक सिम्युलेटर भारतातील इन्स्टिट्यूट ऑफ एरोस्पेस मेडिसीन (आयएएम) आणि रशियामधील युए गागारिन आणि टेस्ट कॉस्मोनॉट ट्रेनिंग सेंटरमध्ये कार्यरत आहेत.

जी-फोर्सची तयारी

गुरुत्वाकर्षण क्षेत्रात होणाऱ्या बदलांमुळे उद्भवणार्‍या परिस्थितीचा सामना करण्याची क्षमता निर्माण करण्यासाठी अंतराळवीरांना सेंट्रीफ्यूजेस आणि सेंट्रीफ्यूजेस आधारित सिम्युलेटरमध्ये ठेवले जाईल. सेंट्रीफ्यूजेस तयार करणार्‍या देशांपैकी भारत एक आहे. आयएएमने सेंट्रीफ्यूजेस तयार केली आहेत जी उच्च गुरुत्वाकर्षण शक्ती तयार करतात. गॅगारिन सेंटरमध्येही अशी दोन सेंट्रीफ्यूजेस आहेत.

हवेत तरंगणे

गागारीन सेंटरच्या वेटलेस पर्यावरण सराव केंद्र (वजनविरहित पर्यावरण प्रशिक्षण सुविधा) किंवा हायड्रो लॅबमध्ये पाण्यामध्ये बनावट हवेच्या कमी वजनाची परिस्थिती तयार केली जाते. गागारीन सेंटरमध्ये विमानांच्या लॅब देखील आहेत ज्यात विविध अंतराळ अभियांत्रिकी प्रणालींची चाचणी घेण्याची आणि वैद्यकीय प्रयोग आयोजित करण्याची सोय आहे. हवेत तरंगणारी प्रयोगशाळा देखील गगायात्रिसांच्या प्रशिक्षणाचा एक भाग असेल.

अंतराळ यान हाताळणे

अंतराळ यात्रींना सर्व यंत्रणा, नेव्हिगेशन आणि थर्मल कंट्रोल, ऑर्बिटल मेकॅनिक्स आणि पृथ्वी निरीक्षण इत्यादी बाबींशी परिचित असले पाहिजे. आपत्कालीन परिस्थितीसाठी त्यांना प्रशिक्षण आवश्यक आहे. अंतराळ यात्रींना जीवशास्त्र (जीवशास्त्र), भौतिकशास्त्र (भौतिकशास्त्र) आणि औषध (औषध) इत्यादींचे सामान्य ज्ञान देखील असले पाहिजे.